Алдарт "Катюша"-гийн түүх

Алдарт Катюша дуу
1. Үгийг зохиогч Михайл Исакавский
2. Хөгжмийг зохиосон Матвэй Блантер
3. Анх дуулсан Валентина Батищева
4. Дууг олонд алдаршуулсан Лидия Русланова
5. Анх Катюша тийрэлтэт хөдөлгөөнт их бууг буудаж туршсан ахмад Андре Флеров.

КАТЮША

Расцветали яблони и груши,
Поплыли туманы над рекой.
Выходила на берег Катюша,
На высокий берег, на крутой.

Выходила, песню заводила
Про степного сизого орла,
Про того, которого любила,
Про того, чьи письма берегла.

Ой ты, песня, песенка девичья,
Ты лети за ясным солнцем вслед
И бойцу на дальнем пограничье
От Катюши передай привет.

Пусть он вспомнит девушку простую,
Пусть услышит, как она поет,
Пусть он землю бережет родную,
А любовь Катюша сбережет.

Расцветали яблони и груши,
Поплыли туманы над рекой.
Выходила на берег Катюша,
На высокий берег на крутой.

Дэлхийн бараг бүх хэл дээр орчуулагдан өргөн дэлгэр тархсан эл дууны шүлгийг Баатар ван Н.Наваан-Юндэн гуай монгол хэлээр “буулгасан” нь “Соёл Эрдэнэ” түүвэр зохиолд /1976 он/ нь бий. Сонирхуулвал,

КАТЮША

Алим лийр цэцэглээд айсуй,
Усны дээгүүр будан татна.
Эргэн дээр гараад ирлээ Катюша,
Эгц огцом өндөр эргэн дээр.

Гарч ирсээр дуугаан аялан дуулав
Цөлийн буурал бүргэдээ дууллаа,
Зүрхний хайртаа мөрөөдөн дууллаа,
Захидлыг нь хадгаласнаа дурдан дууллаа

Хай, чи дуу минь, охины минь дуу минь,
Хурц нарны хойноос нисээрэй
Хол хязгаарын байлдагч түүнд
Хүүхэн Катюшаас мэндийг хүргээрэй

Эгэл охиныг дурдан дурсаг тэр,
Эгшигт дуугий нь тодхон сонсог тэр,
Эх орноо хамгаалаг тэр,
Энд Катюша хайраа хадгална.

Алим лийр цэцэглээд айсуй,
Усны дээгүүр будан татна.
Эргэн дээрээс эргэж одлоо Катюша,
Өчүүхэн зөргөөр гэртээ харилаа.

Халх голын хөвөө, Брестийн цайзын бэхлэлт, Берлины хана, Вьетнамын битүү ширэнгэ, Солонгосын хойг дээр эгшиглэж байсан энэ дуу өнөөдөр 80 насны сүүдэр зэрэгцэж байна.

Хөгжмийн зохиолч Матвей Блантер, яруу найрагч Михаил Исаковский нар 1938 онд цэрэг эх орны сэдэвт дуу зохиожээ. Энэ нь алдарт Катюша. Катюшаг 1938 оны 11 дүгээр сарын 27-нд Зөвлөлүүдийн Ордны Баганат танхимд Валентина Батищева анх удаа их оркестртой дуулсан гэдэг. Гэхдээ энэ дууг тэр үеийн оросын алдарт дуучин Лидия Русланова дуулж алдаршуулсан юм.

Дууны агуулга энгийн атлаа нэн гүнзгий. Орос нутгийн сэтгэл догдлом хавар цагт хилээ хамгаалсан хайрт залуугаа санагалзсан үзэсгэлэнт орос бүсгүй Катюша голын эрэг дээр хайрт хүндээ хандан дуун захидал илгээн, сэтгэлийн үгээ дамжуулж байгаа уянгын дуу. Тэрээр хайрт хүнээсээ хариу захидал хүлээж, насан турш үнэнчээр хүлээнэ гэдгээ уяран хайлан дуулдаг. Энэ дуу тэр дороо л олны хүртээл болох нь тэр. Гэхдээ тухайн үедээ зүгээр л уянгын дуу л байв.

Эх орны дайн эхлэв. Дайны эхэн үед холбоо харилцаагүй, дайсан байнга давшиж, довтолж, өөрсдөө ухарч, хориглож, голдуу үхлийн тулалдаан хийж байсан хамгийн хүнд үе байлаа. Энэ үед үхэлтэй нүүр тулсан цэрэг эрст ар гэр, эхнэр хүүхэд, ээжийгээ санагалзах үед “Катюша” хамгийн ойр байв. Мөн Катюша бол орос эмэгтэйн хамгийн түгээмэл нэр юм. Ингээд Катюша гэх уянгалаг нэр бүх орос хүүхнүүд, ээжүүдийг төлөөлж, хайртай дотно гэр бүл, төрөлх гал голомт, бүлээн дулаан ар тал гэсэн утгыг бүхэлд нь илэрхийлэх болов.

Үүний дээрээс оросуудад Эх орноо эх хүнтэй зүйрлэдэг үндэсний ухамсрын онцлог нэмэгдэн нөлөөлөв. Эх орноо Эх хүн болгон биет байдлаар төсөөлж, түүнийхээ төлөө амь насаа зориулдаг ард түмэн хэр олон байдгийг мэдэхгүй. Лав л оросууд “Эх орон-Эх” (“Родина-Мать”) гэж нэрлэдэг юм.

Нэгэнт эмэгтэй хүн гэж бодит, биет байдлаар төсөөлж байгаа тохиолдолд тэр нь бас л бодитой байх ёстой. Энэ бодит хүн нь бас л “Катюша” байв.

Энэ бүх хүчин зүйл нөлөөлсөөр “Катюша” жирийн нэг дуу биш, харин нийгмийн бодит үзэгдэл болон хувирсан юм. Нийгмийн үзэгдэл болно гэхээр энэ бол биетэй бодитой хүч болно гэсэн хэрэг байлаа. Энэ дуу орос цэргийн хувьд үр хүүхэд, дурлалт бүсгүй, хайрт гэргий, ачлалт ээж, зөвлөлтийн бүх эмэгтэйчүүд, тэгээд Эх орон-Эх зэрэг нандигнан хайрладаг бүх үнэт зүйлсийнх нь биет бодитой биелэл болсон юм.

Ийм болохоор энэ дуу ер бусын ид шидийн хүчтэй болсон юм. Орос цэрэг учир утгагүй үхээгүй, харин Катюшийн төлөө үхэхэд гомдолгүй бөгөөд ихээхэн учир утгатай, ач холбогдолтой. Энэ шидэт дуу эхлээд фронтод, дараа нь партизаны отрядад, дараа нь фашистын бөөнөөр хорих лагерьт хүртэл дуурсаж байжээ. Ялангуяа, хорих лагерьт зовж буй хүмүүсийн сэтгэлийг зогоох ганц зүйл нь Катюша байж. Тэртэй тэргүй үхэх юм чинь Катюшатайгаа “уулзаад” үхэхэд ядахдаа сэтгэл амар гэсэн бодлыг төрүүлдэг байх магадлалтай.

Үхэлтэй нүүр тулгарсан хүнд хэцүү үед ганцхан “Катюша” л хань болж байв. Орос цэргүүд “Катюшатайгаа” хамт давшилтад орж, нуувчинд хань татаж, тэр ч байтугай үхэхдээ хүртэл дуулж байгаад буудуулдаг байсан түүхтэй.

Фронт, дивиз, хороо, партизаны отрядууд Катюшагийн өөр өөрийн хувилбарыг зохиож дуулдаг байжээ. Энэ дууны ач холбогдлыг Зөвлөлтийн тал ч, Германы тал ч сайн ойлгож байж. Германчууд хүртэл сураад оросуудыг уяраан татахыг оролдож байсан гэдэг.

Оросууд Катюшагийн пянзыг сая саяар нь үйлдвэрлэж фронтоор тарааснаас гадна фронтоор аялан тоглож байсан урлагийн бригадын алдартнууд заавал Катюшаг дуулдаг байжээ. Олон дахин дахиулахгүй өнгөрсөн нэг ч тохиолдол байгаагүй. Ялангуяа, алдарт дуучин Лидия Русланова Катюшагаа дуулаад буцсан фронтын хэсэгт заавал давшилт болдог, чингэхдээ заавал ялалт байгуулдаг зүй тогтлыг олон офицер, цэргүүд анзаарсан байдаг.

Орёл орчимд ийм явдал болжээ. Хоёр тал хориглолтод байсан үе. Германчуудын олзны юмс дотор хэдэн пянз байсны нэг нь “Катюша” байж. Нуувчинд уйдсан герман цэргүүд тэр пянзыг тавьж гарчээ. Бодвол таалагдсан бололтой. Энэ нь салхины аясаар оросын цэргүүдэд сонсогджээ. Оросууд “Муусайн немцүүд манай катюшийг сонсож байна” гэж их зэвүүцэж. Тэр үед тушаалгүй давших буюу ухрах хатуу хориотой. Олон дахин давтан дуу эгшиглэхэд, орос цэргүүд тэсэлгүй тушаалгүйгээр давшилтад орж “Катюша”-гаа немцүүдээс салган авчирсан гэдэг. Тэр нь ердөө л пянз тоглуулагч, пянз хоёр шүү дээ. Харин хэдэн хүн үхсэнийг хэн ч тоолоогүй. Байдлыг ойлгосон дарга нар нь тушаалгүй давшсан цэргүүдээ шийтгээгүй гэдэг. Энэ явдал өнөөгийн бидэнд хачирхалтай байж болох ч тухайн үедээ хамгийн их учир утгатай байсанд эргэлзэх зүйлгүй...

1928 онд анх утаагүй дарин түлшит тийрэлтэт хөдөлгүүрийг туршин, 1937-1938 онд РС-82, РС-132 тийрэлтэт сумыг нисэх онгоцонд суурилуулж, 1939 онд Халх голын тулалдаанд анх хэрэглэсэн.

М-13 тийрэлтэт сумыг 1939 оны YI сард, мөн онд уг сyмыг буудах олон галт харвах суурийг туршжээ. Рельс маягийн 8 чиглүүлэгчтэй, чиглүүлэгч бүрийг 2 сумаар цэнэглэх тул нэг машин 16 сумаар зэрэг галлах чадвартай БМ-13 нэртэй машиныг Улаан армийн зэвсэглэлд 1941 оны YII сарын 14-нд нийлүүлж эхэлсэн бөгөөд дэлхийн II дайны хамгийн хүчирхэг зэвсэг байв.

Тийрэлтэт их бууны анхны буудлагыг ахмад Флеров 1941 онд Орш хотын орчимд хийсэн бөгөөд тэр газар нь яг дуунд гардаг шиг эгц өндөр эрэг байжээ. Энэ буудлагын гайхамшигт үр дүнг харсан нэгэн цэрэг “Энэ чинь ёстой Катюшийн захидал байна” гэж дуу алдсан гэдэг. Үүнийг сонссон нэгэн холбоочин “Катюша” гэдэг нэгэн нууц зэвсэг гарчээ гэж цуурч орхиж. Энэ нь фронтын жирийн нэг цуурхал хэдий ч бүх хүний сэтгэлд нийцжээ. Яагаад гэвэл “Эх орон-Эхийнхээ” туслахыг цэрэг болгон тэсэн ядан хүлээж байсан үе. Ингээд Эх орон нь цэрэг хөвгүүддээ туслахаар иржээ. Танкаар, нисэх онгоцоор, бас катюшагаар. Одоо бол орос цэрэгт зөвхөн Катюша, ялалт хоёр л хэрэгтэй…

Герман цэрэг эх орноосоо алс “ганцаараа” байлдаж байсан бол орос цэрэг эх орныхоо төлөө “Катюшатайгаа” хамт байлдаж байсан юм. Энэ бол оросуудын ялалтын нууц түлхүүр байж.

Оросууд “онцгой төрлийн миномёт” хэрэглэж байгаагийн эсрэг германчууд хариу арга хэмжээ тэр дор нь авсан юм. Тэд яаж ийж байгаад “Катюшийн” анхны батарейг бүсэлж чадсан билээ. Тэр үед “Катюша” цэргийн дээд зэргийн нууц байсан нь мэдээж хэрэг. Тэр батарейг ахмад И.А.Флеров командалж байв. Түүний сүүлчийн товч мэдээлэл энэ байна:

“-1941 оны 7 дугаар сарын 14. Оршийн төмөр замын зангилаанд буй фашистын цуваанд цохилт өгөв. Үр дүн онцгой. Нил галан тэнгис харагдаж байна…

-1941 оны 10 дугаар сарын 7. Вязьмагаас 50 км-т Богатырь тосгоны дэргэд бүслэлтэд орлоо. Эцсээ хүртэл үзэлцэнэ. Өөрсдийгөө дэлбэлэхэд бэлтгэж байна. Үүрд баяртай, нөхөд минь…”

Армийнхаа дээд зэргийн нууц болсон Катюшаг дайсанд хэрхэвч олзлуулж болохгүй гэсэн хатуу тушаалтай тэр зоригт эрчүүд дэлбэлэх товчийг дарахаасаа өмнө Катюша дуугаа сүүлчийн удаа дуулсан гэж орос домогт өгүүлсэн нь баттай үнэн гэж бодном.Ингэж л Оросууд ганц ч Катюшагаа дайсанд олзлуулаагүй юм.

“Катюша” удалгүй дэлхийн бараг бүх хэлэнд орчуулагдаж, сүүлдээ тэдний эх орны дуу болон хувирсан байдаг. Катюшагийн зохиогч, яруу найрагч Михаил Исаковский дайны дараахан Польшид очиход хэсэг польшууд энэ бол польшийн партизануудын дуу, оросууд авчихсан юм гэж барин тавин нотолсон гэдэг. Дараа нь Югославт очсон чинь югославын партизанууд оросуудаас аль өмнө зохиосон дуу гэж түүнд хэлж. Тэгэхэд нь би нэг их маргаагүй гэж суут яруу найрагч хэлсэн нь буй.

Саяхан гадаадуудаас Орос орныг юугаар нь мэддэг вэ? гэж асуухад “Катюша” дуугаар гэсэн хариулт эхний байрт орсон байна. Энэ нь тийм ч гайхмаар үзэгдэл биш. Учир нь Катюша бол Ялалт, Эх орон гэсэн утгатайд л хамаг учир нь оршиж байгаа юм.

Судлаач Д.ГАНХУЯГ