Атганд орсон алтан боломж буюу Монголын экспортын тухай өгүүлэх нь

Монголд албан ёсны айлчлал хийсэн Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Коно Ерөнхийлөгч Х.Баттулгад бараалхах үеэр яригдсан нэг асуудал гэвэл өнөөгийн түвшинд тусламж, дэмжлэг, хөнгөлөлттэй зээл гэхээс илүүтэй харилцан ашигтай бизнесийн зарчимд тулгуурлан хамтарч ажиллах тухай байлаа. Энэ бол өнөөгийн түвшинд эдийн засгийн гадаад харилцааны шинэ хандлага, барих чиглэл мөн.

Сүүлийн 30 шахам жил монголчууд дандаа л бусдаас бадар барьж амьдарлаа. Хөнгөлттэй зээл, буцалтгүй тусламж,  төсөл хөтөлбөр гэхчлэн. Харин одоо эдийн засаг болон бусад салбарт дэлхийн улс орнуудтай идэвхтэй хамтран ажилладаг, эрх тэгш, эрхэмсэг оршихуйтай Монгол байх цаг болсон.

Хэрэв санаж сэрж чадвал импортлогчоос экспортлогч орон болох боломж бий. Экспортын чиг баримжаатай жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд чиглэсэн төрийн дэмжлэг үгүйлэгддэг. Бүтээгдэхүүнээ экспортлоно гэхээр л бид нэг их дааж давшгүй том саад тээгийг сэтгэхүйдээ  суулгачихдаг бололтой юм.  Харин бусдын зарим нэг жишээнээс харахад экспорт гэдэг чинь энгийн л юм биш үү гэж харагддаг.  

Гадаад худалдааг дайвар шинжтэй болгосноор Монгол Улсын гадаад худалдааны тэнцэл байнга алдагдалтай,  импорт экспортын зохистой харьцаа алдагдсан. Импортлогч улс болж хувирлаа. Үндэсний үйлдвэрлэл хөгжихгүй байх нэг шалтгаан энэ болов.

...Хөх хотыг тойрсон олон хүлэмжийн нэгэнд  нас сүүдэр 70 шахаж байгаа гэр бүлийн хоёр ногоо тариалдаг. Тэд хэд хэдэн хүлэмжтэй, тэндээ хөлсөөр хүн ажиллуулдаг. Тэнд очиж ажиллаж сардаа нэг сая гаруй төгрөгийн цалин хүртэж байсан монголчууд  цөөн биш бий. Хоёр хөгшин тэдгээр хүлэмжиндээ нэгэн төрлийн ногоон навчит ургамал тариалдаг. Нэрийг нь мартчихжээ. Түүнийгээ хурааж сайхан хайрцаглаж савлаад Японд экспортолдог. Олох ашиг нь арвин гэдгийг хоёр хөгшний амьдрал ахуй,  олон хүлэмж,  хөлсний ажилчиддаа өгч буй бийлэгжүү цалин урамшуулал зэргээс харж болмоор.

-Хэдэн жилийн өмнө Өмнөд Солонгост өрхийн үйлдвэрлэгчийнд түр саатав. Гоёл чимэглэлийн жижигхээн үйлдвэрт 4-5 хүн ажиллаж байна. Ээмэг, энгэрийн зүүлтээс эхлээд юм юм л хийдэг бололтой. Харин бүтээгдэхүүндээ гоё шошго зүүлт хийгээд Ойрхи Дорнодын зарим орон руу нийлүүлдэг тухай ярьж байх юм. Энэ төрлийн бусад үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүнээ хамтраад гаргадаг  гэсэн. Бидний ярьдагаар кластерийн ситемээр л ажилладаг бололтой юм билээ.

-Солонгосын өөр бас нэг өрхийн үйлдвэрлэгч  Хятадаас ямар ч билээ нэг жимсний хуурай ханд аваад түүнийгээ дахин баяжуулаад  “Made in Korea” гэсэн шошготой бүтээгдэхүүн болгоод  экспортолдог гэж ярьж байв. 

-Тайваньд номын дуу сонсоод ирсэн танил маань ярьж байна.  Тэнд зөвхөн холхивч хийдэг жижигхэн үйлдвэрт очжээ. Бүтээгдэхүүнээ  агаарын хөлөг үйлдвэрлэгч Boeng  компанид нийлүүлдэг, олон жил  хамтарч ажиллаж байгаа гэж ярьж байх юм гэнэ.

- Хятадууд Монголын хонины нэхийг элдэж боловсруулаад АНУ-ын зах зээл дээр нэг бүрийг нь 100 ам доллараа борлуулж байгааг тэнд амьдардаг монгол иргэн гэрэл зурагтай нь цахим орчинд байрлуулсныг олон хүн анзаарсан байх.

Бидний халгаж цэрвээд байдаг экспорт гэдэг чинь хөндлөнгийн нүдээр харахад  иймэрхүү л энгийн юм шиг байна. Товчхондоо аливаад өртөг шингээж, хэрэглэгчийн шаардлагыг хангах тухай асуудал аж.

Харин монголчууд бидэнд энэ мэт экспортлогч байх боломж бий юу...Энэ хавар Мишээл экспо-д үндэсний үйлдвэрлэгчдийн үзэсгэлэнг очиж сонирхов. Тэнд нэг залуу модоор хийсэн ваннаа АНУ-д захиалгаар нийлүүлдэг тухайгаа ярьж байсан. Үнэ нь 10 мянган  ам доллар хүрдэг аж. Харин түүний энэ тансаг бүтээгдэхүүнийг хилийн чанад дахь захиалагчид нь зөвхөн фэйсбүүкийн  танилцуулгаас нь олж авчээ. Захиалагчийн тоо нэмэгдэж, ваннаараа дагнах бодолтойгоо ярьж байсан.  

Монголд амьдарч байгаа Япон эмэгтэй Ибүкүра Томоко Монголын зөгийн балыг  арлын орон руу экспортолдог.  Ойр зуурын энэ мэт олон жишээ байна.

Гадаад худалдаа, экспорт хариуцсан төрийн Агентлагтай болоё

Өмнөх нийгмийн үед гадаад худалдааны салбар бие даасан яамны хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг байлаа. Тэр үед бидний сайн мэдэхээр уул уурхай, ноолууран бүтээгдэхүүнээс гадна  ноосон хөнжил, үр тариа, нэхий, савхин бүтээгдэхүүн, амьтны гаралтай түүхий эд экспортод гаргадаг байв. 

Харамсалтай нь зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш гадаад худалдаа хариуцдаг төрийн байгууллага гэж бараг байхаа больж, Гадаад харилцааны яамны  хавсарга төдийгөөр өдийг хүрлээ.  Ингэж гадаад худалдаа дайвар шинжтэй болсноор Монгол Улсын гадаад худалдааны тэнцэл байнга алдагдалтай, импорт экспортын зохистой харьцаа алдагдсан. Импортлогч улс болж хувирлаа. Үндэсний үйлдвэрлэл хөгжихгүй байх нэг шалтгаан энэ болов.

Нөгөө талаас жижиг дунд үйлдвэрлэгчид бараа бүтээгдэхүүнээ хэрхэн гадаад зах зээлд борлуулах,  яаж экспортлогч болох талаар мэдлэг мэдээлэлгүй  байдгаас  Монголынхоо жижигхэн зах зээлд л уяаны ботго шиг эргэлдэж байна. Уг нь бидний эргэн тойронд хоёр том зах зээл хаяа нийлэн оршиж байна. Үнэхээр гайхалтай боломж. Гэвч бүтээгдэхүүнээ хойд урд хоёр том зах зээлд нийлүүлэх хүсэл байвч хэрхэн яаж гэдэг дээр очод тээглэдэг.  Тэгээд ч энэ талаар үйлдвэрлэгчиддээ олгож байгаа төрийн дэмжлэг ховор,  үндсэндээ эзэнгүйдсэн асуудал. 

Монголын төр үнэхээр экспортоо дэмжье гэж байгаа бол энэ асуудлыг хариуцсан төрийн байгууллага, ядахад агентлагийн хэмжээний институци байгуулах хэрэгтэй. Энэ агентлаг гадаад зах зээлийг үйлдвэрлэгчидтай холбодог зуучилдаг, Монголын бараа бүтээгдэхүүнийг гадаад зах зээл дээр сурталчилдаг,  мэдээллээр хангадаг, зөвлөмж өгдөг, гадаад зах зээлийн эрэлт нийлүүлтийг судалдаг, өөрөөр хэлбэл үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнд гадаад зах зээл, гарц олж өгөхөд дэмжлэг үзүүлдэг байвал зохино.

Сүүлийн үед усны бодлогын, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний гэхчлэн баахан агентлагийг шинээр байгуулах сураг гараад байгаа. Хэрэгтэй л байх. Гэхдээ Монголын гадаад худалдааны салбарыг Гадаад харилцааны амнаас салгаж  үүрэг хариуцлагыг нь тодорхой болгож, үр дүнг нь тооцдог болгомоор байна.

Монголчуудыг бүтээгдэхүүнээ  экспортлоход зориулж Европын холбоо болон стратегийн түнш Япон зэрэг орнууд таатай боломж олгосоныг бид ашиглаж чадахгүй байгаа нь гомдмоор.  Харин энэ боломжийг тэр Гадаад худалдаа хариуцсан агентлаг монголчуудад жинхэнэ утгаар нь эдлүүлэх хэрэгтэй. Тухайлбал, Европын холбоо Монголын  7200 гаруй нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүнийг гаалийн татвараас чөлөөлөх хөнгөлөлтийг /GSP+/ бий болгосон. Мөн Япон улстай байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн хүрээнд 6000 орчим төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг Япон руу  гаалийн тарифын хөнгөлөлттэй оруулах  боломж байна.

Атганд орж ирсэн ийм боломжоо төрийн бодлогоор ашиглаж чадвал Монголын хөгжлийн нэг гарц болмоор харагдаад байх юм.

Г.Хантулга