Сонгууль яах вэ, ээлжит бус чуулганаа хуралдуулж, төсвийн зарлагаа тана

Дэлхий нийт шинэ төрлийн коронавирусээс сэргийлэх, энэ өвчинтэй холбоотойгоор гарч буй эдийн засгийн уналтыг давж гарахын эсрэг эрчимтэй ажиллаж, шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхэллээ. Харин манай иргэд, дарга, сайдууд л “Сүх далайтал үхэр амар”-ын үлгэрийг хүүрнэж сууна.  Монголын хууль гурав хоног гэгчээр эхэндээ амны хаалтаа сайн зүүж, бүр хоол хүнсээ хүртэл цуглуулж бужигнасан хүмүүс вирусийн дэгдэлт улам ихэсч буй үед амар амгалан байдал рүү шилжиж байх шиг. Гишүүд, дарга нар чуулган завсарласан учраас хөдөө явж, тойргоо “услах”, сонгогчдоо тойлох ажилдаа оров.  Эдийн засаг яаж хүндрэх, төсвийн орлого тасалдах талаар бодож байгаа дарга, сайд, гишүүн байгаач юм уу, үгүй ч юм уу, бүү мэд.

2020 оны төсвийг УИХ 2 их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталсан. Төсвийг орлогыг 2019 оныхоос 1.8 их наядаар нэмэгдүүлж, 11.7 их наяд байхаар хэтэрхий өөдрөгөөр төсөөлсөн.  Харин зарлагыг 2.3 их наядаар нэмэгдүүлж,  13.8 их наяд руу аваачсан юм. Үндсэндээ сонгуулийн жил хөдөө гадаагүй баахан байшин барилга барьж, юунд ч хамаагүй үрэн таран хийхээр төлөвлөсөн мөнгө гээд хэлчихээд үнэнээс зөрөхгүй л байх.  Төсвийн гол орлогоо нүүрс, зэснээс олохоор төсөөлсөн. 2020 онд 42 сая тонн нүүрс экспортолж, татварын орлогоос 1.4.  Харин зэсийн үнэ тонн тутамдаа 5991 ам.доллар байна гэж төсөөлж, 1.1 их наяд төгрөгийг зөвхөн зэсийн борлуулалтаас олохоор байлаа. Гэвч энэ өөдрөг төсөөлөл үлээхэд унах сүрлэн байшин болоод хувирчихлаа. 

Шинэ төрлийн коронавирусээс үүдэлтэйгээр Монгол Улс хилээ хаачихлаа. Нүүрсний экспортыг гуравдугаар сарын 2-ны өдрийг хүртэл зогсоов.  Хэрвээ өвчний дэгдэлт тэр үед буурахгүй байвал цаашид ямар шийдвэр гаргахыг тааж мэдэх юм алга.  Нөгөө талаар Хятадын тал  Монголоос авах уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүний худалдан авалтаа 30-60 хүртэлх хоногоор хойшлуулж байгаа  гэсэн мэдээлэл бий. Гашуунсухайтын боомтоор өдөртөө 1000 машин нүүрс ачиж гардаг байсан бол 100 болтлоо буурсан гэдгийг ч албаныхан хэлж байсан. Одоо бүр зогсоочихоор өнөөх 42 сая тоннын мөрөөдөл утаа болж байна.  2019 онд 42 сая тонныг гаргахаар төсөөлсөн ч 36 л хүрсэн. Тэгвэл энэ жил энэ тоо бүр ч буурах шинжтэй болчихлоо. Тэгэхээр нүүрсний орлогоос 1.4 их наядыг улсын төсөвт оруулна гэдэг худлаа.

Зэсийн үнэ сүүлийн 14 хоногийн хугацаанд тасралтгүй буурсаар, тонн 5641 ам.доллар болоод байна.  Хамгийн ноцтой нь цаашид ч буурах нигуур байгааг эдийн засагчид хэлж буй. Учир нь дэлхийн зэс баяжуулах үйлдвэрлэлийн дийлэнх хэсэг нь Хятадаас хамаардаг. Хэрвээ Хятадад коронавирусийн дэгдэлт үргэлжилсээр байвал зэсийн үнэ унах нь хэнээр ч хэлүүлэлтгүй ойлгомжтой.  Ингээд л зэсээс олох 1.1 их наяд төгрөгийн орлого хэчнээн хувиар буурах нь тодорхойгүй болчихоод байна. Ямар ч байсан төсөөлөлд хүрэхгүй нь ойлгомжтой.    “Манай улсын экспортын бараг 60 хувийг зэс, нүүрс эзэлдэг. Энэ утгаараа зэсийн үнийн уналт төсөв болон эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлэхээр байна” хэмээн эдийн засагч Н.Энхбаяр байр сууриа илэрхийлж. Ердөө л энэ үг төсвөө эргэж харах шаардлага байгааг сануулсан сануулга.

 Зөвхөн гадаад нөхцөл байдлаас гадна, дотооддоо үзвэр, үйлчилгээний газруудыг хаачихаар тэндээс орж ирэх татварын орлого ч бас буурна.  Яг хэдий хэмжээгээр буурах, төсвийн орлого ямар хэмжээгээр багасах талаар нарийн тодорхой тоог одоохондоо гаргаагүй байгаа гэж Монголбанкны эдийн засагчид ярьж байна. Гэхдээ төсөөлөл бол гарчихсан юм билээ. Ирэх долоо хоногоос тодорхой болох юм гэсэн. Мөн Үндэсний статистикийн хорооноос нэгдүгээр сарын нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг танилцуулахад их зүйл тодорхой болно.

Харин одоо нэг л зүйл тодорхой байгаа нь төсвийн орлого илт буурах нь хэнээр ч хэлүүлэлтгүй ойлгомжтой. Тиймээс сонгуульд биш төсвийн тодотгол яаралтай хийхэд анхаарал хандуулмаар байна аа, гишүүд ээ, УИХ-ын дарга аа, Ерөнхий сайд аа. Өөр хэн байдаг юм, холбогдох албан тушаалтнууд аа. “Би Сангийн сайд байгаа цагт төсөвт тодотгол хийхгүй” гэж томорсон Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар гуай нэгийг бодож, хоёрыг тунгааж байна уу. Эсвэл сонгуулиа л бодоод, тойргоо услаад явна уу.  Одоо сонгууль бодож байх цаг биш ээ. Та нарыг сонгох, сонгохгүй одоо иргэдэд чухал биш. Аюултай тахлаас эрүүл саруул, энх мэнд тойрч гарах нь чухал байна. Тиймээс том жийп унаж, хөдөө гадаагаар тэнэж, төсвийн мөнгийг шатахуун тосондоо үрж байхаар эргэж ирээд, ээлжит бус чуулганаа хуралдуул. Төсвийн зардлаа тана, сонгуульд зориулсан мөнгөө татаж ав.

Эдийн засагч Б.Лхагважав “Нэгдүгээр сар, хоёрдугаар сарын дунд үеэс эдийн засгийн бүх үзүүлэлт 25-30 гаруй хувиар унасан байна. Гуравдугаар сард бүр ч унана. Тиймээс эхний ээлжид УИХ ээлжит бус чуулганаа маш яаралтай зарлаж 2020 оны төсөвт тодотгол хийх ёстой. Хоёр их наяд төгрөгийн алдагдалтай төсөв баталчихсан. Үүнийгээ буцаах хэрэгтэй. Мөн сонгуульд зориулсан төсвөө бүгдийг нь татах хэрэгтэй. Гуравдугаар сард экспорт тэг зогсолттой болно. Импорт ч мөн ялгаагүй. Энэ үед нөөцийн эдийн засгийн асуудал сөхөгдөнө. Ийм яамдууд бэлэн байх, ээлжит бус чуулганыг хуралдуулах, эдийн засагтай холбоотой байгууллагууд онцгой комисс ажиллуулах шаардлагатай байна” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн байна. Энэ мэт үнэн үг хэлж байгаа эдийн засагчдынхаа үгэнд орж үз, дарга нар минь. 

ДЭМБ-аас шинэ төрлийн коронавирусээс сэргийлэх ажилд улс орнууд илүү их төсөв мөнгө зарцуулах хэрэгтэй байна гэсэн зөвлөмж өгсөн. Сонгуульд зарцуулах, "цацах"-аар төлөвлөсөн мөнгөө татаж аваад, аюулт тахлаас сэргийлэх ажилд зарцуулаач. Ядаж иргэдээ амны хаалтаар хангах хэрэгтэй байна.