Ц.Болорчулуун: Төр нэг гараараа тариаланчдаа дэмжчихээд нөгөө гараараа унагах бодлого барихгүй

160 мянган тонн улаан буудай импортлох шийдвэр гарсантай холбоотойгоор тариалан эрхлэгчдийн зүгээс янз бүрийн байр суурь баримталсан мэдэгдэл, мэдээллүүдийг гаргаж байгаа билээ. Тэгвэл энэ асуудлаар ХХААХҮЯ-ны Газар тариалангийн хөгжлийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Ц.Болорчулуунаас тодрууллаа.

-160 мянган тонн улаанбуудайг импортлохоор болсон. Үүнтэй холбоотойгоор янз бүрийн байр суурь илэрхийлэх хүмүүс гарч ирж байна. Чухам ямар шалтгааны улмаас 160 мянган тонн буудай импортлохоор болов?

-Энэ талаар тайлбарлахын тулд өнгөрсөн намрын ургац хураалтын дүнг хэлэх ёстой юм. Өнгөрсөн намар улсын хэмжээнд 407 мянган тонн хүнсний улаан буудай хурааж авсан. Үүнээс гурил үйлдвэрлэлд 247 мянган тонн буудай нийлүүлсэн. Үлдэж байгаа буудайны 30 гаруй мянган тонн нь дараа оны тариалах үрийн нөөц. Тэжээл рүү, спирт рүү тодорхой хэмжээнд нийлүүлсэн.  Өнгөрсөн оны ургац хураалтын үед цаг агаарын нөхцөл байдалтай холбоотой хүндрэл гараад, будааны чанарт бага зэрэг сөргөөр нөлөөлсөн.  Тухайн жил хурааж авч байгаа буудайны 65-70 хувь нь гурилын үйлдвэрлэлд очдог юм. Өнгөрсөн намар бусад жилүүдийнхээс арай бага буудайг гурилын үйлдвэрт нийлүүлсэн. Яагаад багассан шалтгаан нь чанартай холбоотой.  Гэтэл бидний жилийн хэрэгцээний нийлүүлэлт 305 мянган тонн. Үндсэндээ жилийн хэрэгцээнийхээ гурилыг үйлдвэрлэхийн тулд ийм хэмжээний буудай нийлүүлэх шаардлагатай.

Тэгэхээр цаана нь 55-60 мянган тонн буудай дутаж байна даа. Үүнийг нь бид оны төгсгөлд Засгийн газарт болон Хүнсний аюулгүй байдлын үндэсний  зөвлөлд танилцуулж, 60 мянган тонн буудай импортолж байж жилийн гурилын хэрэгцээгээ хангана гэдгээ хэлж, шийдвэрээ гаргуулсан. Улмаар квотыг нь сонгон шалгаруулах ажлын хэсгээрээ хэлэлцүүлээд, зарлаад, хуваарилчихсан. Одоо татан авалтаа гурилын үйлдвэрүүд хийж байгаа. Бид дотоодынхоо хэрэгцээг тулгаад л бүрдүүлчихэж байна гэсэн үг. Өмнөх жилүүдэд ч гэсэн тулгаж л бүрдүүлдэг байсан. Илүү гаргаад нөөцөлье гэхээр төсөв мөнгөний боломж муутай. Улсаас мөнгө гаргаж нөөц бүрдүүлэх боломж бага. Хувийн хэвшил ч гэсэн мөнгө гаргаж нөөц бүрдүүлэх боломжгүй байдаг учраас тулгаж бүрдүүлсээр ирсэн.

Гэтэл энэ жил төлөвлөөгүй нөхцөл байдал үүсчихлээ. Дэлхийн 100 гаруй орныг хамарсан шинэ төрлийн коронавирусээс үүдээд иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хүртэл хүнс нөөц бүрдүүлсэн ч тохиолдол байгаа. Тэгээд ч энэ нөхцөл байдал хэдий хугацаанд үргэлжлэх нь тодорхой бус байна. Эрүүл мэндийн байгууллагаас энэ вирусийн дэгдэлт дөрөв, тавдугаар сард дуусна гэсэн баталгаа байхгүй гэдэг мэдээлэл өгч байгаа. Зарим орнууд хилээ хаагаад эхэлчихлээ. Манайх ч шаардлагатай арга хэмжээ авч байгаа. Энэ хүрээнд хүнсний тодорхой хэмжээний нөөц байх ёстой гэж үзэж, Гурил үйлдвэрлэгчдийн холбоотой уулзалт зохион байгуулсан. Улмаар нэг улирлын хүнсний нөөц бүрдүүлье гэж шийдээд, 100 мянган тонн буудай импортлохоор болсон. 100 мянган тонн буудай гэдэг 75 мянган тонн гурил гэсэн үг. Энэ нэг улирлын буюу 3 сарын нөөц.  Ер нь  гурил, мах, бүх төрлийн будаа, элсэн чихэр, ургамлын тос гэх мэт хүнсний бүтээгдэхүүний нөөц байх нь зөв гэж үзэж, шийдвэр гаргаж, зарласан.

-Улаан буудайг төр биш гурил үйлдвэрлэгчид импортолно гэсэн үү?

-Энэ шийдвэр зарим нэг хүнд таалагдахгүй байгаа бололтой юм. Төр тендер зарлаж, улсын төсвөөс мөнгө гаргаад, нөөц бүрдүүлэх асуудал огт биш.  Гурил үйлдвэрлэгчид нь өөрсдөө импортолно. Улаан буудай импортлох ажилд зөвхөн гурилын үйлдвэрүүд л оролцоно. Монголд нийтдээ том, жижиг 40 гаруй гурилын үйлдвэр байгаа. Түүнээс идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь 15-16 л байна. Энэ үйлдвэрүүд л оролцоно. Эдгээр гурилын үйлдвэрүүдэд квотыг нь хуваарилж өгөх асуудал байгаа. Гурилын үйлдвэрүүд буудайгаа оруулж ирээд, гурилын нөөцөө үүсгэчихье. Тодорхой хэмжээний нөөцтэй байя. Хэрвээ энэ өвчин нь ойрын үед гайгүй болоод, бүх зүйл хэвэндээ ороод, зах зээлд гурилын илүүдэл гараад ирлээ гэж бодъё. Тэгвэл бид Хятад руу экспортлох боломжтой. Улаан буудайгаар хийсэн гурилыг Хятад руу экспортлох гээд хорио цээрийн асуудлаа тохирчихсон. Өнгөрсөн оны төгсгөлд тохирчихсон гэсэн үг.  Үнэхээр гурил илүүдээд байвал экспортод гаргах боломж байна.

Эсвэл гурилын нөөц байж байхад хэрэгтэй шүү дээ. Энэ өвчлөл хэзээ намдахыг бид мэдэхгүй. Дахиад хэдэн сар үргэлжилвэл яах юм. Байгаа гурилыг нь хэдэн ченж аваад дарчихсан байвал нөгөө талдаа хомсдол гарна, үнэ нэмэгдэх аюултай. Тиймээс хангалттай нийлүүлэлттэй байя гэж үзэж, аюулгүйн нөөц бүрдүүлж байгаа юм.

-Тариаланчид болохоор буудай тарих шаардлагагүй болох нь. Ажлын байргүй боллоо гэх мэтээр яриад байгаа шүү дээ. Тариа нь сайхан ургаад, Монголын жилийн гурилын хэрэгцээнд хүрэхүйц 300 гаруй мянган тонн буудай хураагаад авчихлаа гэж бодъё. Тэгвэл 100 мянган тонноо зарж чадахгүйд хүрнэ гэсэн ойлголтыг ч өгөөд л байгаа?

-Бид ямар анх удаа импорт хийж байгаа биш дээ.  Уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор зарим жил ган болдог. Тодорхой хэмжээний импорт хийдэг үе бишгүй л бий. Тэр болгонд тариаланчид ингэж сандардаг.  Импортын будаагаа болиоч гэж шаардлага энэ тэр тавьсаар ирсэн. Бид яг дутагдаж байгаа буудайгаа л тулгаж авсаар ирсэн. Ямар нэгэн илүү дутуу буудай авч, зөрчил гарч байсан удаагүй. Хоёрдугаарт, тариаланчдыг стратегийн хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа утгаар нь байнга дэмждэг.  Төрийн дэмжлэг байсаар байгаа. Дотооддоо хүнс үйлдвэрлэх нь бидний туйлын зорилго. Тийм учраас төр дэмжиж байгаа аж ахуйн нэгжүүдээ унагаах бодлого нөгөө талд нь хийнэ гэж хэзээ ч байхгүй. 

Энэ чинь тодорхойгүй үүссэн нөхцөл байдалд тааруулсан, богино хугацааны арга хэмжээ. Энэ арга хэмжээг авахдаа, гуравдугаар сарын 31-ээс зургадугаар сарын 1-ий хооронд буудайгаа оруулж ирье.  Энэ хооронд гурилын үнийг тогтвортой байлгахын тулд гааль, НӨАТ-аас нь чөлөөлөөд өгье л гэсэн. Магадгүй энэ хугацаанд хэдэн мянган тонн улаан буудайг гурил үйлдвэрлэгчид импортолж чадахыг мэдэхгүй байна. Үүнд бухимдаад байх шаардлага байхгүй. Бид аюулгүйн нөөцөд байх ёстой гурилаа байлгаад, гурил үйлдвэрлэгчдэд дотоодоосоо буудай ав. Ийм үнээр худалдаж авбал бид эргээд экспортыг чинь дэмжинэ гэх мэтээр харилцан уялдаатай зохицуулалт хийж болно.  Энэ мэтээр маш олон зохицуулалт байгаа. Дотоодынхоо тариаланчдыг татаж унагах ямар ч сөрөг зүйл хийгээгүй. Аль ч гурилын үйлдвэрийн лоббид ороогүй. Аль ч улс хүнсний нөөцтэй байх бодлого баримтлаад ажиллаж л байна шүү дээ.

-Заавал улаан буудай импортлох хэрэг байгаа юм уу. Шууд гурил импортлооч гэсэн санал, шүүмж бас гарсан байсан?

-2020 оны нэгдүгээр сарын 1-ээс  “Баяжуулсан гурил хэрэглэнэ” гэсэн хуулийн хэрэгжилт  эхэлчихсэн байгаа. Нэг талаас энэ. Нөгөө талдаа манайд 1.5 сая тонн буудай тээрэмдэх хүчин чадалтай гурилын үйлдвэрүүд байна. Тэр үйлдвэрүүд ажиллаж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэрэгтэй шүү дээ. Үйлдвэрүүдээ бас дэмжмээр байна шүү дээ. Түүнээс зүгээр л гурил импортолно гэвэл нэг том ченж хаанаас ч юм оруулж ирээд, нийлүүлчихнэ.  Бид тариаланчдаа нэг талдаа дэмжих ёстой. Нөгөө талдаа бас гурил үйлдвэрлэгчид чинь ч гэсэн манай салбарынх шүү дээ. Тэднийгээ дэмжих хэрэгтэй. Ялгавартай хандаж болохгүй. Тийм учраас буудай импортлохоор болсон. Яг ч ажил нь эхэлчихээгүй байна. Өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гарагт материалаа аваад, одоо л 100 мянган тонн буудай импортлох квотоо олгож эхлэх гэж байгаа юм. 

-Чанаргүй улаан буудай оруулж ирэх гэж байна. Гахайн тэжээлд хэрэглэдэг гэх мэтээр мэдээлэл гаргаад байх юм. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Тийм юм байхгүй ээ.  Чанартай, чанаргүй гэдгийг нэг компанийн захирал тодорхойлдог юм биш шүү дээ. Монгол Улс чинь өөрийн гэсэн хил, гаальтай, хяналтын байгууллагатай. Хэрэглэж байгаа бүтээгдэхүүн нь стандарттай. Бид өмнө нь импорт хийж байсан. Хилийн цаана будаа тээвэрлэсэн галт тэрэг ирлээ. Мэргэжлийн хяналт болон гаалийнхан дээж аваад, лабораторид шинжилгээ хийгээд үзлээ. Тэнцэж байвал хилээр нэвтрүүлнэ. MNS 0097: 2010 гээд хүнсний улаан буудайн стандарт байна. Хүнсний улаан буудайн стандартын 1-4 ангиллын шаардлага хангасан байна гээд хууль, журам нь байгаа. Ангилал тус бүр үзүүлэлттэй. Цавуулаг, чийг, натур жин гээд олон үзүүлэлтээр заагаад өгчихсөн. Энэ бүгдийг нь хяналтын байгууллага үзнэ.

Бидэнд хил дээрээс стандартын шаардлага хангахгүй будааг буцааж байсан тохиолдол өчнөөн бий. Тиймээс чанартай, чанаргүйг одоо ярьдаг юм биш. Хоёрдугаарт, гахайн тэжээлийн будааг хүнснийх гэж Оросууд явуулахгүй ээ. Оросууд экспортынхоо асуудалд маш хатуу, нарийн ханддаг.  Цаанаасаа хүнсний улаан буудайн стандартын нэгдүгээр ангиллын будаа гэвэл тэр нь л ирнэ. Түүнээс биш гуравдугаар ангиллын ачуулчихаад, нэгдүгээр ангилал гэж явуулах асуудал тэдэнд байхгүй. Тэгвэл хатуу хариуцлага хүлээдэг юм билээ. Монголд ч гэсэн оруулахгүй.  Гэтэл нэг компанийн захирал орж ирээгүй байгаа будааг гахайн тэжээл мэтээр үнэлэлт, дүгнэлт өгөөд, ард түмнийг төөрөгдүүлээд байж болохгүй.

-Тариаланчдад асуудал үүсэхгүй. Хэрвээ гурилын бага зэрэг илүүдэл гарвал Хятад руу экспортлох боломжтой. Тариа, буудайгаа тарихад ямар ч асуудал үүсэхгүй гэдгийг хангалттай ойлгогдохоор тайлбарлаад өгчихсөн биз дээ?

-Бид хангалттай тайлбарлаад, хэлээд л байгаа. Ихэнх нь нөхцөл байдлыг ойлгож байгаа байх. Ганц нэг хүмүүсийн өрийнх нь эрх ашиг байдаг юм уу, бүү мэд. Энд яам ямар нэгэн бизнес хийх гээд байгаа юм байхгүй. Энэ үүссэн нөхцөл байдал тодорхой биш байна. Монгол битгий хэл дэлхий нийтээрээ тодорхойлж чадахгүй байгаа. Хэдэн сар үргэлжлэх юм, хэзээ тархалт нь намдах вэ гэдгийг хэн ч хэлж чадахгүй байна. Ийм үед бид хүнстэй байх нь чухал. Бид хаврын тариалалтаа аль болох хугацаандаа хийнэ. Энэ зуны нөхцөл байдал ямар ч байх юм билээ, хэн мэдэх юм. Бидэнд жаахан гурилын нөөц байг л дээ.

1990 оноос өмнө  улс гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй нөөцийг хэрэглээнийхээ 50 хувиар нөөцөлж байсан. Одоо бүх зүйл хувьд шилжчихсэн. Аюулгүй нөөц тодорхой хэмжээнд байгаа л байх. Гэхдээ тэгж их хэмжээгээр нөөцлөхөө больчихсон. Тэр тухай ч одоо яригдаж байгаа. Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний аюулгүйн нөөц бүрдүүлж ажиллая гэж. Нөхцөл байдал гайгүй бол нөөцөлсөн бүтээгдэхүүнээ борлуулж болно. Эргээд нөөцлөөд, чанараа сэлгээд явдаг нөөц байх ёстой юм.  Ийм л учиртай асуудал. Би дахиад хэлье, тариаланчдаа хохироох ямар ч ажлыг бид хийхгүй. Намрын ургац хураалтын үеэр бид зохицуулалтаа хийгээд л явна.  Чанарын асуудалд бид хяналтаа тавиад л ажиллана.

Тэр байтугай дотоодын гурилын үйлдвэрүүд буудайгаа авахдаа шинжилдэг. Манай Тариалан эрхлэлтийг дэмжих санд ирсэн ч гэсэн лабораторийн шинжилгээгээр оруулдаг. Бүх ангиллаар нь хувааж, машиныг нь цуваа болгож оруулдаг. Манай сан нөөцөлсөн будаагаа аль нэг гурилын үйлдвэрт зарлаа гэж бодоход, өөрийнхөө лабораториар шалгаж авдаг.  Тэнд чинь үйлдвэрлэл явж байгаа. Дэлхийд лабораторигүй үйлдвэр гэж хаана ч байхгүй.  Дээрээс нь манай гурилын үйлдвэрийн тоног, төхөөрөмжүүд хамгийн сүүлийн үеийнх. Технологийн маш том дэвшил хийчихсэн. Тийм үйлдвэртээ хэзээ ч тэжээлийн будаа оруулахгүй. Тэжээлийн будаагаар гурил хийчихээд зарах гээд зогсож байвал хүн авах юм уу. Ийм л энгийн логик шүү дээ.