Х.Бат-Ялалт: Би олон хүний нууцыг тээж явдаг

“Иргэдийн шударга шүүх” ТББ-ын тэргүүн Х.Бат-Ялалттай ярилцлаа.

МӨНГӨТЭЙ ХҮМҮҮС БҮХ ЮМЫГ ХУДАЛДААД АВЧИХНА ГЭСЭН БУРУУ ИТГЭЛ ҮНЭМШИЛТЭЙ БАЙДАГ ШИГЭЭ НАМАЙГ ХУДАЛДАЖ АВЪЯ ГЭЖ БОДСОН БАЙХ

-2016 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэс танаас УИХ-ын гишүүн асан Л.Эрдэнэчимэгийг шантаажилж, 50 сая төгрөг авсан гэсэн асуудал салсангүй. Саяын хоригдсон шалтгаан үүнтэй холбоотой байв уу?

-Та бүхэн ямар бичлэг байсныг мэдэж байгаа байх. Сэтгүүлч Т.Алтайншагай, манай төрийн бус байгууллагынхан ирсэн бичлэгийг хамт үзээд, энэ асуудал үнэн үү, үгүй юү гэдгийг тодруулахаар ярьсан. Тухайн үед Сонгинохайрхан дүүргийн Ардчилсан намын дарга Чинболд гэдэг хүнд тэр бичлэгийг үзүүлсэн. Тэр хүн эргэж холбогдоод, уулзах санал тавиад, энэ бичлэгийг худалдаж авъя, хэд вэ гэхчилэн илэрхий хууль бус үйлдлээр, мөнгөтэй хүмүүсийн асуудлыг шийддэг байдлаар хандсан. Тэгж бид энэ бичлэг үнэн юм байна гэдгийг мэдсэн учраас “Та уучлалтаа гуй. Ингэж болохгүй (Төрийн ордонд гурван хууль бий. Архи согтууралтай тэмцэх тухай хууль, Тамхины хяналтын тухай хууль. Садар самуунтай тэмцэх тухай хууль, дээрээс нь УИХ-ын тухай хууль бий гэв.сурв). УИХ-ын гишүүд өөрсдийнхөө баталсан хуулийг шоу шоу гээд сууж байна гэдэг эмгэнэл. Өнөө цагийн Монгол Улсын төрийг хариуцлагатай болгох шударга байх, Үндсэн хуулийн 1.2-т заасан төрийн үйл ажиллагаанд баримтлах хууль, хүний эрхийг дээдлэх шударга ёсны зарчмууд зөрчигдөөд байгаа юм. Манай “Иргэдийн шударга шүүх” ТББ 2006 оноос эхлээд төрд шударга ёсыг тогтооё, төрийн буруутай үйл ажиллагаанаас хүний эрхийг хамгаалдаг болъё гэсэн тодорхой зорилгын хүрээнд ажиллаж, 2000 гаруй төрийн албан хаагчийн хууль бус үйлдлийг олон нийтэд илчилж, 10 мянга гаруй иргэнд хууль зүйн туслалцаа үзүүлж ажилласан хамт олон. Нөхөр бол бичлэгийг худалдаж авах тухай л ярьсан.

-Таныг “Бусдын эд зүйлийг авахаар заналхийлэх” гэсэн зүйлчлэлээр буруутгасан байсан. Энэ нь үнэнд хэр нийцэж байгаа вэ? 

-Энэ гэмт хэрэг гэмт этгээдийн санаачлага, ашиг олох зорилгоор хийгдэж байгаа, өөртөө байгаа ямар нэгэн зүйлээр дарамталж буйг хэлнэ шүү дээ. Гэтэл энэ тохиолдолд нөгөө хүн өөрөө би чамд мөнгө өгье, наад бичлэгээ надад худалдчихаач ээ, хэд вэ. Өмнө нь би ийм бичлэг худалдаж авсан гэж ярьж байсан. Манай улс төрчид ийм хариуцлагагүй үйлдэл хийдэг. Зөвхөн биеэ авч яваа байдал, ёс зүй нь тийм байна. Тэр их төсөв мөнгө шийддэг, хууль тогтоол баталдаг хариуцлагатай үйл ажиллагаа ямар хэлбэрээр явагдаж байна вэ гэдэг үнэхээр санаа зовоосон асуудал байгаа учраас бид энэ асуудлыг олон нийтэд илчилсэн. Мөнгөтэй хүмүүс бүх юмыг худалдаад авчихна гэсэн буруу итгэл үнэмшилтэй байдаг шигээ намайг худалдаж авъя гэж бодсон шиг байгаа юм. Машин дотор хоёрхон хүн уулзсан. Гэтэл хуулийн байгууллагынхан зөвхөн Эрдэнэчимэгийн мэдүүлэг дээр үндэслээд байна. Эрдэнэчимэг олон удаа өөр өөр мэдүүлэг өгсөн. Фэйсбүүк, сошиалаар явж байгаа бүх бичлэгээс аваад үзэхэд нэг дээр нь “Би Бат-Ялалтад тэр мөнгийг зээлсэн, чи миний найз биз дээ” гээд, нэг болохоор “Би энэ бичлэгийг огт үзээгүй” гэхчилэн ярина. Энэ хүн илэрхий худалч гэдэг нь мэдэгдээд байгаа юм. Тэгэхээр худалч хүний үгэнд итгэх ёстой юу, шударга ёсны төлөө тэмцэж буй иргэдийнхээ үгийг сонсож, хэргийг шударгаар шийдэх ёстой юу гэдэг асуудал гарна. Эрүүгийн хуулийг хэрэглэх, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг сахин мөрдөх гэдэг асуудал Монгол Улсад үнэхээр байхгүй болчихсон. Тийм учраас би хуульч, мэргэжлийн судлаач хүнийхээ хувьд өнгөрсөн 15, 16 жилийн хугацаанд тасралтгүй ийм зөрчилтэй тэмцэж, шударга нийгмийг байгуулах юмсан гэж яваа хүн.

-Баривчлан саатуулахдаа таны ямар нэг эрхийг зөрчив үү?

-Би мэдүүлэг, байцаалт өгөхдөө өмгөөлөгчтэй өгөх эрхтэй. Өмгөөлөгчтэй мэдүүлэг өгмөөр байна гээд гараад явангуут шууд эрүүгийн хэрэг үүсгээд, яллагдагчаар татчихаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл миний эрхийг эдлүүлэхгүйгээр дараагийн шатны ажиллагаануудыг хийгээд байна. Миний мэдүүлэг цагаатгах талын эх сурвалж болно. Хохирогч гээд байгаа хүний мэдүүлэг яллах талын нотлох баримтын эх сурвалж болдог. Гэтэл гэрчийн мэдүүлэг авахгүйгээр, сэжигтнээр дуудахгүйгээр шууд яллагдагч болгоод, нэг ч мэдүүлэг, нэг ч цагаатгах талын нотлох баримтын эх сурвалжийг шалгахгүйгээр шууд гэм буруутайг тогтоохоор шүүх рүү шилжүүлээд, гарын үсэг зур гээд цагдан хорьж байна. Энэ нь эрүүдэн шүүлтийн, өөрөөр хэлбэл хүнийг зодож тамлаж байгаад бууддаг байсан 1937, 38 оны хэлмэгдүүлэлт Монголын хууль хяналтын системд байсаар байна. Манай Хууль зүйн сайд Чимгээ, Содномдаржаа нарын хэрэгт эрүүдэн шүүлт байна гээд яриад л байгаа. Гэтэл өөрийнх нь удирдаж буй хууль зүйн салбарт, “Бавгар” компанитай холбоотой сайдын байшин байгаа шүү гээд гэмт хэргийг илчилсний дараа Бат-Ялалт гэдэг хүн рүү чиглэсэн эрүү шүүлтийн ажиллагаа явж байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Манай хууль тогтоогчид, прокурор мөрдөгчид Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийнхаа талаар нэг бүр ойлголтгүй байна.

 

-Цагдан хорих байрны нөхцөл байдал ямар байна вэ? Тэнд олон хүн байна уу? Ямар төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүс их байна вэ?

-Хоригдож байх үед шорон дүүрэн байсан. Гэмт хэрэгтнүүдийн нас маш их залуужиж, дундаж нь 25-тай байна. Тэнд 18 сар хоригдож буй хүн дээр мөрдөн байцаагч нь 2, 3-хан удаа ирсэн, прокурор нь огт ирээгүй байдаг юм уу, хорьсон үндэслэлээ тайлбарлаж өгдөггүй, хорьсон, сунгасан тогтоолоо танилцуулдаггүй. Гомдол гаргах эрхийг нь тайлбарлаж өгдөггүй байдалтай байна. Хүний эрх үнэндээ ямар ч баталгаагүй. Яг дарангуйллын систем хууль зүйн салбарт байгаад байна. Энэ салбар өнгөрсөн 28 жилийн хугацаанд үнэхээр арагшаа ухарсан байна. Авлига, хээл хахууль ил цагаандаа гарч. Цагдаагийн албан хаагч 11 жилийн дотор цагдаагийн хурандаа цол авчихсан асуудлыг сөхөж байгаа. Иймэрхүү байдлаар шударга бус байдал хууль зүйн салбарт шигдчихсэн байна. Миний холбогдоод байгаа хилс хэрэг бол тодорхой цаг хугацааны дараа Монгол Улсын хууль зүйн салбар ямар их доройтож, ялзарсан байсныг илчлэх тодорхой баримт болж үлдэнэ гэж бодож байна.

-Урьдчилан хорих байрыг “хийгээгүйг хийсэн болгож, хэрэг хүлээлгэж, зовоон тарчлаадаг газар” гэж ярих хүмүүс байдаг. Тийм байдал ажиглагдав уу? Танд ямар нэгэн дарамт шахалт байв уу?

-Надад тийм дарамт байгаагүй. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын үйл ажиллагаанд өмнөхөө бодвол нэлээн ахиц гарсан байна. Тэнд ихэвчлэн ахуйн гэмт хэрэгтэй, хүний утасны чихэвч авсан байдаг юм уу, жижиг сажиг хулгай, дээрээс нь хар тамхины болон биеэ үнэлэх гэмт хэрэгт холбоотой хүмүүс маш их байна. Тэнд албан тушаалын гэмт хэрэгтэй холбоотой нь харамсалтай нь байхгүй. Ер нь нийгмийн аюулаар нь гэмт хэргийг ангилж үзвэл албан тушаал, ахуйн гэмт хэрэг хоёрын илүү аюултай нь албан тушаалын гэмт хэрэг. Би өөрөө криминологи, гэмт явдал судалдаг судлаач хүн. Энэ үүднээс аваад үзэхэд, албан тушаалын гэмт хэрэг их байх тусмаа нийгмийн ядуурал, ажилгүйдэл гаарч, эдийн засгийн тэнцвэр алдагдаж эхэлдэг. Энэ утгаараа ахуйн гэмт хэргийн шууд хамаарал өсөх хандлагатай байдаг. Тоон баримт хэлэхэд нэг жил хулгайн гэмт хэргээс болоод нийт 30 мянган иргэнд 153 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан гэмт хэргүүд үйлдэгдсэн гэж үзлээ гэхэд ганцхан албан тушаалтны буруу гаргасан шийдвэрээс болоод 200, 300 сая долларын хохирол учирсан байдаг юм. АТГ-аас мэдээлж буйгаар, 2019 оны эхний зургаан сарын байдлаар 11.2 их наяд төгрөгийн хохиролтой албан тушаалын гэмт хэрэг шалгагдаж байна гэсэн мэдээлэл гарч байна. Тэгэхээр албан тушаалын гэмт хэргийн гаралт, түүнтэй тэмцэх тэмцлийг сайжруулахгүйгээр бид нийгмийг эрүүлжүүлэх, энэ гэмт хэргийг үйлдэх санаа сэдлийг багасгах ажил явахгүй юмаа гэдгийг хатуу ойлгомоор байгаа юм.

-Таныг өлсгөлөн зарлаж, хоёрхон удаа ус уусан гэсэн мэдээлэл бий. Яагаад өлсгөлөн зарласан юм бэ?

-Би гурван хоног албан бусаар, долоо хоног албан ёсоор өлсгөлөн зарласан. Би ЭХХШТХ-ийн 9.6 дээр заасан эрхээ эдэлье гэсэн шаардлага тавьсан. Өмгөөлөгчтэй гэрчийн мэдүүлэг өгөх. Эрүүгийн цагдаагийн алба намайг 2020 оны хоёрдугаар сарын 7-ноос гурван сарын 7-ныг хүртэл нийт 25, 26 удаа дуудлаа шүү дээ. Гэхдээ гэрчээр нэг ч удаа дуудсангүй, очоод гэрчийн мэдүүлэг өгөх гэхээр өмгөөлөгчтэй мэдүүлэг өгөх эрхийг минь эдлүүлэхгүй, шууд яллагдагчаар татаад миний эрх зүйн байдлыг дордуулаад явчихаж байгаа юм. Нэг ёсондоо миний мэдүүлгийг үндэслэж цагаатгах ажлыг огт хийхгүйгээр гэм буруугийн асуудал ярина гэж байна. Үнэнийг эргэлзээгүйгээр тогтоох үүрэг мөрдөгч, прокуроруудад байдаг. Гэтэл энэ үүргээ биелүүлэхгүйгээр зөвхөн хэн нэгэнд давуу байдал олгодог, хэн нэгэн хүний төлөө ажиллаж эрх мэдлээ буруугаар ашиглаж байгаа бол үнэхээр харамсалтай. Эрүүгийн цагдаагийн албаныхны баривчилж байгаа, манай ар гэрийнхэн болон надад хандаж байгаа хандлагууд нь хүртэл илэрхий эрүү шүүлт тулгасан хэлбэртэй. Баривчилж байх явцдаа хүртэл хэл амаараа доромжилж, толгой тархиараа даажигнах байдал гаргаж байсан. Би өөрөө цагдаагийн албанд ажиллаж байсан учраас хэзээ ч цагдаагийн албан хаагчид байж болохгүй ёс зүй, харилцааг над дээр ажилласан зарим нөхөд гаргасан. Энэ бол үнэхээр харамсалтай. Бид үнэхээр хариуцлагагүй нөхцөл байдалд амьдарч байна даа.

-“Сахигтун” үндэсний хөдөлгөөний гишүүд “Х.Бат-Ялалт ард түмний хүсэлтээр сонгуульд нэр дэвших боломжтой байсан. Гэтэл нэр бүхий улс төрчид захиалгаар сонгууль дуустал түүнийг хорьж байна гээд, суллахыг шаардаж, бүр хоёр ч хүн өлсгөлөн зарласан гэсэн. Биеийн байдал нь хэвийн үү?

-36 цагаар өлсгөлөн зарлаад, цагдаагийн албадлагаар татан буулгасан байна лээ. Би өнгөрсөн хугацаанд 10 мянга гаруй иргэнд хууль зүйн зөвлөгөө өгч, 2500 орчим иргэндээ өмгөөллийн туслалцаа үзүүлж ажилласан. Би маш их хүний нууц тээж явдаг. Надаас туслалцаа авсан маш олон дэмжигч манай ТББ-д байдаг. Тэд маань сэтгэл зүрхнээсээ зовж шаналж, миний араас чадах бүхнээрээ туслах гэж оролдсон юм билээ. Миний төлөө санаа зовж, миний үзэл бдодол, итгэл үнэмшил, шударга ёсыг тогтоохын төлөө хийж буй бүхий л санал санаачлагыг дэмжиж хамт байсан, сэтгэл санаа болон эд материалын тусламж дэмжлэг маш олон иргэн үзүүлсэн байна лээ. Тэгэхээр би зөв замаар явж байгаа гэдэгтээ итгэлтэй байна. Саяын баривчилгаагаар ард түмэнтэйгээ байхад ямар хүчтэй юм бэ гэдгийг ойлгосон. Тэгэхээр би цаашаа шударга ёсны төлөө мятрашгүйгээр тэмцэнэ ээ. Миний мэргэжил эрүүгийн эрх зүйч. Тэгэхээр цагдаа, шүүх, прокурор шударга болж байж нийгэмд шударга ёс тогтоно. Тийм учраас шударга ёсны төлөө хийсэн 14, 15 жилийн тэмцлээ цаашид эцсийг нь хүртэл үргэлжлүүлнэ. Би 2009 оноос эхлээд би анх маш олон цагдаа, прокорур, шүүхийн дарамтад энэ байтугай л юм болж байсан. Тэр үед хүмүүс төдийлөн анзаардаггүй байсан бол одоо анзаарч дэмжиж байгаад маш их баяртай байна.

МИНИЙ ГЭХ ЭНЭ ХЭРЭГ ДЭЭР ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ХАМААРДАГ

-Таныг улс төрийн зорилгоор хорьж, далд хийх санаархал хэн нэгэнд байж болох уу?

-Би тийм л гэж хэлнэ. Маш тодорхой. Хэн нэгэнд ямар нэгэн зорилго байгаагүй бол хаа байсан 2016 онд болсон хэргээр 2019 оны гурван сард өргөдөл гаргах уу? Прокуророор харъяалал тогтоолгох гэж байна гээд энд тэнд яваад байсан гэж байгаа. 2020 оны нэг сарын 21-ний өдөр цагдаагийн хурандаа нар “Бавгар” компаниас их хэмжээний авлига авсан тухай асуудлыг хөндөж ярьсны дараа Эрдэнэчимэгийн гомдлыг шалгаж байна гэдэг байдлаар эрүүдэн шүүлтийн үйл ажиллагаа явуулж, удаа дараа дуудаж, дуудсан цагт нь очих цаг хугацаа орон зайн ямар ч боломжгүй зарлан дуудах хуудсуудыг өгч байгаад, дуудсан цагт ирээгүй гэдэг үндэслэлээр цагдан хорих арга хэмжээ явуулж байгаа нь эрүүдэн шүүлт, хэн нэгний захиалгатай явуулга гэж би ойлгож байгаа. Би Нямдорж гэдэг хүнийг хаана нэр дэвшинэ тэнд нь өрсөлдөнө гэж хэвлэлийн хурал хийж байхдаа хэлсэн юм. Магадгүй энэнтэй холбоотой байх. Дээрээс нь “Бавгар” гэдэг компанитай Нямдорж гэдэг хүн холбогддог. Мэдээж цагдаагийн байгууллага удирдаж байгаа, өөрийнх нь дор ажилладаг албан тушаалтнууд жирийн цагдаа нарт зорилтот бүлэгт зориулсан орон сууцандаа 360 м2 пентхаус хоёр ширхэгийг бариулаад, дарга цэрэг нартаа өгүүлнэ гэж ярьж байсан. Иймэрхүү асуудлуудыг хөндөж тавьснаасаа болоод би цагдан хоригдлоо гэж бодож байгаа. Түүнээс биш би гэмт хэрэг үйлдчихээд орох байх газраа олж ядаад оргон зугтаж байгаа хүн биш. Би албан тушаалтан, дарга цэрэг нарын дунд байгаа гэмт хэрэгтэй тэмцэх зорилгоор л тэмцэж байгаа.

-Таны талаар зарим хүмүүс их таагүй ойлголттой явдаг. Сонгууль болонгуут ямар ч арга ашиглаад хамаагүй улс төрд орох сонирхолтой хүмүүсийн нэг гэж дүгнэгчид бий. Та юу хэлэх вэ?

-Цаг хугацаа л харуулна. Миний хэлсэн тоо баримтыг хар л даа. Над шиг 10 мянган хүнтэй уулзаж, тэр хүмүүсийн зовлонг сонсож, нимгэлж, дунд нь зовж үзчихээд, дүгнэлт хийх хэрэгтэй л дээ. Мөнгөтэй хүмүүст маш их эрх мэдэл байна. Эрх мэдэлтэй хүмүүст хэвлэл мэдээлэл, бүх юм байна. Түүгээр дамжуулж маш их гүтгэлэг, зөвхөн өөрсдийгөө эрх мэдэлтэй байлгахын тулд өөрсөдтэй нь хүчтэй өрсөлдөх хүмүүсийг гутаан доромжлох явдал бүр хэрээс хэтэрлээ. Одоо хүмүүс хэр баргийн юманд итгэхээ больсон. Хүнийг хэн нэгний үгээр биш, хийсэн үйлдэл, үлдээсэн ул мөрөөр нь дүгнэдэг болжээ. Би мэргэжилдээ л үнэнч байхыг хүсч байна. Тийм учраас хүн юу гэж хэлэх нь сонин биш. Гарч байгаа мэдээллүүд тодорхой зорилготой, миний алдар хүндийг гутаах гэсэн өчүүхэн сэдлээр хийгдэж байгаа. Тэрнээс ямар ч эх орон, ард түмнийхээ төлөө гэсэн сэтгэл байхгүй л гэж харж байгаа. Ер нь ард түмнээсээ урвасан, төсөв хөрөнгө мөнгө хулгайлсан, төр засагт ямар ч хяналтгүй дураараа авирласан этгээдүүд төрийн ордонд хууль бус юм хийдэг, түүнийгээ хамгаалахын тулд мөнгө зарцуулдаг. 26-хан секундын бичлэгийг 50 сая төгрөгөөр худалдаж авч байна гэдэг бол шударга хүний үйлдэл биш. Би Төрийн ордонд архи, тамхи хэрэглэж, секс ярилаа, миний буруу гээд мэдэгдэл хийчих хэрэгтэй биз дээ. Шударга хүний үйлдэл тийм л байх ёстой. Эрдэнэчимэг гэдэг хүн 2017 оноос хойш Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөхөөр ажиллаад байна. Уянга тэр хоёрыг Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх болсонд би их гайхсан. Би Х.Баттулга гэдэг хүнийг их алсын хараатай, шударга хүн гэж ойлгож явдаг. Гэтэл ийм ёсзүйгүй үйлдэл хийсэн хоёр хүнийг зөвлөхөөрөө хажуудаа авсан нь үнэхээр харамсалтай, гайхалтай санагдсан. Миний энэ хэрэг дээр Ерөнхийлөгч хамаардаг.

-Ямар байдлаар?

-Манай ах Монголын ардчилсан холбооны хамгаалалтын албыг хариуцдаг байсан. Эрдэнэчимэг гэдэг хүн МоАХ-ны Гүйцэтгэх захирал. Энэ утгаар манай ах энэ мөнгийг аваач гэх байдлаар нөлөөлж байсан зүйл байдаг. Одоо энийг ярих цаг нь болчихсон бололтой. Арай ч би Монгол Улсын Ерөнхийлөгч над руу ярьж, мөнгө төгрөгийг нь аваад наад асуудлаа зогсоо гэж ярина гэж бодоогүй. Ерөнхийлөгч маань ийм хүмүүсээр зөвлөхөө хийлгээд, тэднийг өөгшүүлээд явж байгаа нь тухай хүн ямар үзэл бодолтой хүн бэ, төрийн эрх мэдлийн талаар ямар ойлголттой хүн бэ гэдэг, өчүүхэн жижиг зүйлээс чиг хандлага тодорхойлогддог. Энд маш их харамсаж буйгаа илэрхийлмээр байна.

-Таны эцсийн зорилго улс төрд орж, УИХ-д суух уу?

-Миний эцсийн зорилго хүн болгон эх орондоо, эзний ёсоор сайхан амьдрах. Энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд улс төрд орох шаардлагатай бол орно. Улс төрд орно, гарна гэж юуг хэлээд байгаа юм бэ? Би одоо ч гэсэн нийгмийн сайн сайхны төлөө төрийн эрх мэдэл байхгүй мөртлөө төрийн эрх мэдэлтэй хүмүүсээс ч илүү ажиллаж байна. Маш олон хүнд хууль зүйн туслалцаа үзүүлсэн. Маш олон хуулийн санал гаргаж, маш олон шинжлэх ухааны бүтээл гаргалаа. Би сайн дураараа ажиллалаа шүү дээ. Ард түмэн үнэхээр дэмжлэг үзүүлээд, төрийн төлөө, Монгол Улсынхаа төлөө зүтгээч ээ гэвэл би буцахгүй.