Б.Галаарид: Хэн нэгэн хэзээ нэгэн цагт гарцаагүй хөндөх ёстой чухал сэдвийг П.Анужин ярьсан

УИХ-ын гишүүн П.Анужин төрийн түшээдийн дээлний хээг хуульчлах талаар санал хөндсөн нь эерэг, сөрөг хандлагын аль алиныг дагуулсан. Түүний саналыг өмгөөлсөн санаагаа тухайн үед сошиалд илэрхийлж байсан Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, доктор Б.Галааридтай энэ сэдвээр ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүн П.Анужин төрийн хүний дээл хувцасны хээг хуульчлах ёстой гэж ярьсан. Үүнийг та дэмжиж байгаа юу?

-П.Анужингийн ярихыг сонссон. Төрийн ёслол хүндэтгэлийн хувцасны соёл гэж Монголын уламжлалт том соёлыг хэрхэн зөв хадгалах талаар саналаа хэлсэн гэж ойлгосон. Хэн нэгэн хүн хэзээ нэгэн цагт гарцаагүй хөндөх л ёстой байсан чухал сэдэв. Үүнийг ойлгодог, санаа тавьдаг хүн төрийн түшээд дунд байгаад баярласан. Гэхдээ бүхэлд нь биш, зөвхөн хээний тухай ярьсан байна лээ. Цогцоор нь ярих байсан юм.

-Цогцоор нь гэдгээ та тайлбарлаж өгөөч. Яагаад цогц асуудал гэж?

-Монгол төрийн тэргүүн, эвэртэн туурайтнуудын хувцасны соёл гэж нэн эртнээс улбаатай том соёл. “Эвэртэн туурайтан” гэдэг нь Хүннүгийн өндөр дээд албан тушаалтнуудын зэрэг дэвээс үүдэлтэй нэршил. Ийм л эртний түүхтэй. Эрдэмтэд маань ч багагүй судалсан. Г.Бадрахын “Чингисийн дээд үеийн монгол хувцасны өгүүлбэр” гэж бүтээл бий. Х.Нямбуу, С.Бадамхатан, Ү.Ядамсүрэн, Б.Мөнхцэцэг, У.Эрдэнэбат, Д.Баяр, С.Дулам, Д.Цогзолсүрэн, Ж.Урангуа, Ц.Базардорж гээд олон эрдэмтэн энэ чиглэлийн судалгаанд өөр өөрийн хувь нэмрээ оруулсан байдаг. Титэм, дээл, бүс, тэдгээрийн хээ, өнгө гээд нарийн яривал асар их юм бий. Энэ уламжлал үеийн үед хадгалагдсаар Богд хаант Монгол Улсаар дуусгавар болсон. 1990-ээд онд үндэсний уламжлалаа сэргээсэнтэй холбоотойгоор дахин сөхөгдөж, Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч төрийн их хүндэтгэл, бэлгэдлийг агуулсан ёслолын иж бүрэн хувцастай тангараг өргөсөн түүхтэй. Үндэсний хувцас гэдгээсээ гадна бэлгэдлийн хээнүүд нь ч учиртай. “Мандах төрийн малгай, бүтэх төрийн бүс, түших төрийн гутал” гэж үг хүртэл бий.

-Тэгээд л УИХ-ын гишүүн П.Анужин хээний тухай онцолж ярьсан байх нь ээ?

-Тийм байх. Ер нь үндэсний хувцасны соёлоо эргэн сэргээхдээ мэдлэггүй, хэт чамирхсаны улмаас уламжлалт хээ бэлгэдлийн хэрэглээний утгыг алдуулчих вий гэж сануулсан сануулга гэж би хувьдаа ойлгосон шүү. Зөвхөн малгай титмэнд залах ёстой, бүсэлхийнээс дээш хувцсанд хэрэглэх хээнүүд гэж бий. Мөн манж, түвэд, хятад зэрэг ард түмний эрхэмлэдэг утга бэлгэдэл, монголчуудын уламжлалт бэлгэдэл гээд ялгаж салгаж хандахгүй бол ёс мэддэг хүмүүсийн элэг доог болно. Уул, үүл, ус, цэцэг, гар, сар, навч, ургамал, амьтан, геометрийн янз бүрийн дүрсэн хээнүүд бүгд өөр өөрийн утга бэлгэдэлтэй. Үүд хаалга, авдар сав, хувцас хэрэглэлдээ алийг нь хэрхэн хэрэглэх тогтсон соёл байсан. Сүүлийн үед монгол дээлийн ар, өвөр хормойн дээр хаан хатны дүр хатгамалжуулж, дээш залж дээдлэх ёстой зарим хээг бөгс хувцсандаа зуруулж чамирхах болсон байна. Чамирхал хөөж хэлбэрдсэн залуус нэг л өдөр өгзгөн дээрээ соёмбо шивүүлчихсэн явах вий дээ гэж санаа зовох юм.

-Улс оронд тулгамдсан асуудал зөндөө байна. Тийм тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой асуудал биш гэж олон хүн шүүмжилсэн. Олон нийт маш сөргөөр хүлээж авсан. Яагаад тэгэв?

-Монголын нийгмийн тогтолцоо, эдийн засаг, олон нийтийн санаа бодол тааруу байгаа нь үнэн. Хүмүүс бухимдалтай байна. Тэгээд л ач холбогдолгүй юм ярилаа гэж дургүйцсэн байх. Уг нь Монголынхоо төрт ёсны уламжлалыг хадгалах гэдэг тийм ч ач холбогдолгүй асуудал биш шүү. Төрийн түшээд нь хүртэл харийн утга бэлгэдэл бүхий хээтэй дээл хувцас өмсөөд явбал ямар олиг байхав. Луун хээт торго гэхэд л хэдэн хумстай луу вэ гэдгээс эхлээд асуудал үүсдэг. Үндэсний хувцсаа утга бэлгэдлийг нь мэдэж урлуулъя, болохгүй бол хуульчилж байгаад ч болов хэвшүүлье  гэсэн санааг П.Анужин илэрхийлсэн байх. Ийм ёс байгаагүй биш, байсан юм аа. Хамгийн ойрын жишээ гэвэл Богд хаант Монгол улсын “Зарлигаар тогтоосон хууль зүйлийн бичиг”-ээс төрийн томчуудын ихэд яамлах (ёслол хүндэтгэл), энгийн яамлах үеийн өмсөх хувцсыг нарийн тодорхой журамлан хуульчилж байсныг олж үзэж болно.

-Үндэсний гэх бүхнийг хоцрогдол, шал дэмий юм гэх хандлага давамгайлах болсон шалтгаан нь юу вэ?

-Дэлхийн ард түмнүүд даяаршиж, ижилсэж байна. Европ соёл нийтэд нэвтрээд удлаа. Суурин амьдралд зохицож төгөлдөршсөн энгийн, амар соёл юм даа. Бас соёлт ертөнцийн нэг төлөөлөл гэж харагддагаараа давуу тал болдог байх. Гэхдээ аль ч улс орны төрт ёсонд уламжлалаа хүндэтгэн дээдлэх байдал хадгалагдсаар байгаа. П.Очирбат гуай нэг удаа надад гоё түүх ярьж өгсөн юм. Английн хатан хаантай уулзахынхаа өмнө яавал халуун дотно яриаг хурдан өрнүүлж, уулзалтын цагийг илүү үр дүнтэй ашиглах вэ, бидний адил тал юу билээ гэж бодож байгаад үндэснийхээ хувцсыг өмсөж очих нь зөв гэж шийджээ. Түүний бодсончлон яриа хөөрөө үндэсний соёлоос эхэлж, улмаар маш халуун дотно өрнөсөн гэдэг. Үндэсний юм гэдэг ийм л сайхан.

-Улс төрчид монгол дээл хувцасны дэг соёлтой болсноор ямар ач холбогдолтой вэ?

-Би дөнгөж сая нэг давуу талыг нь хэлчихлээ. Тэгээд ч даяаршлын үед дангааршлаа хадгалах хүчин зүйлийн нэг юм даа. Үндэсний өв соёлоо хамгаалах, уламжлан хадгалах үйлсэд улстөрчид үлгэрлэх үүрэгтэй гэдэг утгаараа П.Анужингийн санал байж болох л шийдэл.  

-Ер нь үндэсний соёлын дархлаанд хувцасны соёл ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

-Монгол хүн юм бол монгол бичгээ суръя, хэрэглэе гэсэн санаачилга өнөөдөр нэлээд эрчтэй байна. Түүнтэй нэгэн адилаар монгол хувцас, үндэсний онцлог шингэсэн хувцас өмсөх сонирхол сүүлийн жилүүдэд илт нэмэгдэж байгаа нь сайн  хэрэг. Монголчуудын эртний, өөрийн гэсэн өвөрмөц соёл бол хүн төрөлхтний үнэт өвийн нэг. Монгол хувцасны соёл ч тэр л ай савд багтахаар барахгүй дэлхийд ихэд үнэлэгддэг. Тэр утгаараа үндэсний хувцсаа дээдлэх нь хүн төрөлхтний хувцасны соёлд жин нэмсэн, үндэсний соёлын дархлаагаа хадгалсан сайн үйл юм.  

-Төрийн өндөрлөгүүд нэг хэсэг баахан хоргой торго, том том хүрэм, нударгатай дээл өмсдөг байсан. Одоо энгийн бүрх малгай, цулгуй дээл өмсдөг болчихлоо. Үүнийг та хэрхэн хардаг вэ?

- Тийм шүү. Хаад ноёдын жишгээр хөлтэй магнаг дээл, үнэтэй үслэг малгай, элдэв янзын хүрмээр гангарсан. Зарим нь хурлын танхимд малд явж байгаа юм шиг үстэй дээл, лоовуузтай суудаг л байсан. Сүүлийн үед энгийн дээл өмсөж, арай даруухан байдаг болсон байна лээ. Нэг нэгнээ дуурайдаг, ялангуяа төрийн гурван том албан тушаалтан ямар хувцас өмсөж байгааг харж дагадаг бололтой. Бөхчүүд бол түрүү бөх ямар өнгийн дээл өмссөнийг дуурайх байдал харагддаг. Эртний ёсондоо бол дээл, малгайны өнгө, хээ гээд утга бэлгэдлийн нарийн юм нэлээд бий. Алийг нь гэж ярихав дээ.

-Танай гэр бүлийн хүн үндэсний хувцасны урлантай. Яагаад дээл урлах болсон юм бол?

-Манай гэргий удмын сайн үйлчин. Хэл судлалын мэргэжилтэй ч  “Уран гоёл урлан” гээд үндэсний хувцасны газар ажиллуулаад 5 жил болж байна. Үндэсний өв соёлоо хадгалах, түгээх гэсэн хүсэл эрмэлзлээс нь үүдэлтэй байх. Олны танил хүмүүс нэлээд үйлчлүүлдэг, оёдол мэддэг хүмүүст хийц чанараараа хүлээн зөвшөөрөгдсөн газар болсон. Үндэсний дээл, цамц, өмд урлахаас гадна үндэсний хувцасны онцлог шингээсэн орчин үеийн хувцас бас хийдэг. Мөн эртний хувцас судалж, сэргээн урлах хоббитой. Энд тэндхийн ном их цуглуулж, судалгааны ажил хийж байгаа. Хамгийн сүүлд Дондогдулам хатны нэг хантаазыг дуурайлган урлахаар тэдний урлангийн үйлчин бүсгүйчүүд нэлээд хэдэн сар ажиллаж байна. Нарийн чимхлүүр, өртөг ажиллагаа ихтэй, бас сонирхолтой ажил байдаг юм байна. Монгол төрийн ёслол хүндэтгэлийн хувцасны уламжлал, шинэчлэлийн асуудлаар нэг ном гаргана гээд, тэр ажил нь овоо ахицтай байгаа гэсэн шүү.