Н.Ариунболд: МАН улс төрийн соёл гаргаж АН-д бүлэг байгуулах боломжийг олгох нь зүйтэй

2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж баталсан. Улмаар 2020 оны тавдугаар сарын 25-наас мөрдөж эхлэхээр тогтсон билээ. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хэрэгжиж эхэлснээр улс төрд ямар өөрчлөлтүүд гарч эхлэх талаар  хуульч Н.Ариунболдтой ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт батлагдсан. Тавдугаар сарын 25-наас хэрэгжинэ гээд байгаа. Хэрэгжиж эхэлснээр улс төрийн хүрээнд ямар өөрчлөлтүүд гарч эхлэх вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт 2019 оны  сарын 14-ний өдөр УИХ-аар батлагдаж, 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдрийн 12:00 цагаас эхэлж хүчин төгөлдөр болж, улс орон даяар дагаж мөрдөгдөнө. Үндсэн хууль бол эцэг хууль. Үндсэн хуулийг Ерөнхийлөгчөөс авахуулаад УИХ, бүх иргэд дагаж мөрдөх ёстой эрхзүйн акт.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлттэй холбоотой онцлох заалтууд бий. Хамгийн чухал нь өнөөдрийн байгаа УИХ-ын гишүүд, Засгийн газрын гишүүн хавсран гүйцэтгэдэг харилцааг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хязгаарлаж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газрын тодорхой тооны гишүүд УИХ-ын гишүүнээр хавсран ажиллаж болохгүй гэсэн үг. Мөн Засгийн газрын гишүүдийг УИХ-аас томилдог байсныг болиулж, Ерөнхий сайд өөрөө томилж, чөлөөлдөг хуулийн зохицуулалт орж ирсэн.

-Одоо манай Засгийн газрын бүрэлдэхүүний Ерөнхий сайдаас бусад нь давхар дээлтэй байгаа шүү дээ?

-Өнөөдрийн манай Засгийн газрын бүрэлдэхүүний Ерөнхий сайд нь буюу нэг гишүүн нь УИХ-ын гишүүн биш. Бусад нь бүгд "давхар дээл"-тэй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн нь УИХ-ын гишүүнийг хавсран гүйцэтгэж болно гэж байгаа. Тэгэхээр өнөөдрийн Засгийн газрын бүрэлдэхүүний дөрвөн гишүүн нь л тавдугаар сарын 25-ны 12:00 цагаас хойш ажлаа үргэлжлүүлж хийх боломжтой.

Хэрвээ Үндсэн хуулийг зөрчөөд,  Засгийн газар дураараа шийдвэр гаргаад явбал тэр нь эрхзүйн хүчин чадалгүй, Үндсэн хуулийн бус эрхзүйн акт болж хувирна. Энэ асуудалд хуульчид болон Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийсэн УИХ-ын гишүүд янз бүрээр тайлбар хийсэн. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулиар энэ асуудлыг зохицуулаагүй учраас 2020 ондоо багтааж шийдвэрлэнэ гэж яриад байгаа. Засгийн газрыг байгуулдаг эрхзүйн акт бол ердийн биш Үндсэн хууль байдаг. Органик хуулиар үүнийг зохицуулж, Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийг хойшлуулна гэж ярьж байгаа нь үндэслэлгүй. Мөн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр ШЕЗ-ийн үйл ажиллагааг өөрчилсөн.

Үүний дагуу Шүүхийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гээд хууль өргөн бариад, УИХ-аар хэлэлцээд явж байгаа юм байна. Үүнтэй адил бусад бүх хуулийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн дагуу маш өндөр ачаалалтай ажиллаад өнөөдөр баталчихсан байх ёстой.  Гэтэл дөнгөж өргөн бариад хэлэлцэх шатандаа явж байгаа нь туйлын хариуцлагагүй үйлдэл гэж хуульч хүний хувьд харж байна.

-Шүүх засаглалтай холбоотой ямар ямар онцлог өөрчлөлтүүд орсон талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэж байх үед ШЕЗ-ийн гишүүдийг заримыг нь шүүгчдээс, заримыг нь УИХ-аас буюу улстөрийн байгуулагаас томилох хуулийн зохицуулалт явж байсан. Үүнийг судлаачид их эсэргүүцсэний үр дүнд тэр заалтыг хассан. Гэтэл харамсалтай нь Шүүхийн тухай хууль дээр орж ирж байна. Өөрөөр хэлбэл, Шүүхийн тухай хуульд ШЕЗ-ийн хэд хэдэн гишүүнийг улс төрийн байгууллага болох УИХ-ын Хуульзүйн байнгын хороо санал болгоод, УИХ-аас томилдог болох хуулийн төсөл явж байгаа нь туйлын буруу.

Улс төрийн байгууллагууд ШЕЗ-өөр дамжаад өөрийн шүүгчтэй болох үүд хаалгыг нээх гэж байна. Энэ бол туйлын хортой, буруу. Улс төрийн байгууллага улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг, ашиг сонирхлоор нэгдсэн хүмүүс. Тэндээс туйлын үнэн, зөв шударга  шийдэл гарах нь эргэлзээтэй.

-Үндсэн хуулийн хэрэгжих хугацаатай холбоотойгоор Засгийн газрыг огцруулна гээд байгаа. Таны хувьд огцрох биш дөрвөн гишүүн нь л давхар дээлтэй үлдэж болно гэж үзэж байна уу?

-Засгийн газар огцрох асуудал биш. Өөрчлөх юм. Тухайн албан тушаалд тавигдах шаардлагыг аль нэг хуулиар зохицуулж явдаг. Тэгэхээр Засгийн газрын гишүүнээр ажиллах хүмүүсийн хууль зүйн шаардлагыг Үндсэн хуулиар заагаад өгчихсөн. Танай бүрэлдэхүүний дөрөв нь л УИХ-ын гишүүн байж болно. Бусад нь байж болохгүй гэж. Тиймээс Үндсэн хуулиа биелүүлээд, дөрвөн гишүүнээс бусад нь нэг бол УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзаж, Засгийн газрын гишүүнээ хийх ёстой. Эсвэл Засгийн газрын гишүүнээсээ татгалзаад, УИХ-ын гишүүнээ хийх гэсэн ийм хоёр сонголтод тулж очно. Өнгөрсөн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг харж байхад МАН давхар дээлгүй кабинет байгуулна гэж амласан.  Дөрвөн жилийн эцэст л энэ амлалтаа хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм болов уу гэж харж байна. Шийдвэрлэх эсэхийг нь тавдугаар сарын 25-ны өдрийн 12:00 цагаас хойш Монгол Улс даяар анхааралтай ажиглаж, шийдлийг хүлээж байх хэрэгтэй.

-Хэрвээ үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэхгүй, тавдугаар сарын 25-наас хойш Засгийн газрын бүрэлдэхүүн хэвээрээ байсаар байвал Ерөнхий сайд огцрох үндэслэл болох уу?

-Тавдугаар сарын 25-наас хойш зөвхөн Ерөнхий сайд огцорсон тохиолдолд кабинет огцордог зохицуулалттай болно. Ерөнхий сайд огцроогүй тохиолдолд Засгийн газар огцрох тухай ойлголт байхгүй. Хэрвээ Үндсэн хуулиа биелүүлэхгүй, Засгийн газрын гишүүддээ өөрчлөлт хийхгүй, үндсэн хууль зөрчсөн бүрэлдэхүүнтэй яваад байх юм бол Ерөнхий сайд өөрөө огцрох ноцтой үндэслэл болно. Тиймээс гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагын тэргүүн нь Үндсэн хуульдаа хүндэтгэлтэй хандаад, энэ асуудлаа шийдвэрлээд явна гэж найдаж байна.

 -Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацааны асуудал бас Үндсэн хуулиар өөрчлөгдсөн. Нэг удаа зургаан жилээр сонгогддог болж өөрчилсөн. Энэ нь мөн л тавдугаар сарын 25-наас эхлээд хэрэгжээд эхлэхээр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга дараагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох боломжгүй болно гэж яригдаад байгаа. Энэ үндэслэлтэй юу?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгч зургаан жилээр нэг удаа сонгогдох хуулийн зохицуулалт орж ирж байгаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2017 онд сонгогдсон. 2021 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Тэр тохиолдолд нэр дэвшүүлэх эрхтэй улс төрийн намууд нэр дэвшүүлнэ. Нэр дэвшсэн процесст нь намууд хяналтаа тавина. Магадгүй нэр дэвшээд, СЕХ шийдвэрлэсний дараа Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх маргааныг ҮХЦ хянан шийдвэрлэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, СЕХ-ны шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх маргааныг ҮХЦ хянан шийдвэрлэнэ гэж заасан байдаг.

-Цар тахлын эсрэг хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Хүний эрхийг зөрчсөн заалтууд байна гэж зарим гишүүд шүүмжлээд байгаа. Хуульч хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Коронавирустэй холбоотойгоор Цар тахлын эсрэг хууль санаачилж, хэлэлцэж байна. Энэ хуулийн талаар хэдэн зүйл хэлэхгүй бол болохгүй нь. Хүний эрхийг хязгаарласан, хориглосон шинжтэй хуулийн зохицуулалтыг хэлэлцэж байна. Манай Үндсэн хуульд зөвхөн онц байдал зарласан тохиолдолд хүний эрхийг хязгаарлаж болно гэж заасан. Гэтэл онц байдлын тухай хуулиар зохицуулаагүй атлаа хүний эрхийг шууд хязгаарлах заалтууд орж ирж байгаа нь туйлын харамсалтай. Цар тахал дэлхий нийтээр тарсан байгаа энэ үед үнэхээр ийм хууль санаачлах ёстой бол Онц байдлын тухай хууль тогтоомжоор шийдвэрлэх ёстой. Одоо бол Гамшгийн хуулиар зохицуулж байгаа нь буруу. Үүнээс гадна, хууль тогтоох эрх мэдлийг Засгийн газарт шилжүүлэх гэж байгаа нөхцөл байдал энэ хуулийн төсөлд харагдаж байна.

-Ямар нөхцөл байдал?

-Улсын төсвийг Төсвийн тухай хуулиар зохицуулдаг. Гэтэл төсвийн тодотгол хийхгүйгээр төсөвт өөрчлөлт оруулах эрх мэдлийг Засгийн газарт олгох заалтыг энэ хуулийн төсөлд тусгачихсан байгаа. Энэ нь УИХ хууль тогтоох эрх мэдлээ Засгийн газарт шилжүүлэхээр завдаж байгаа ноцтой үйлдэл. Үндсэн хуулийн бус хуулийн зохицуулалт болох гэж байна.

Тодруулбал, Цар тахлын тухай хуулийн төслийн 7.1.2 дээр “цар тахлын ....... үйл ажиллагаа явуулах зорилгоор батлагдсан төсвийг ерөнхийлөн захирагч хооронд болон хөрөнгийн болон урсгал зардал хооронд төсвийн зохицуулалт хийх эрхийг Засгийн газарт олгоно” гэсэн байна. Жишээ нь, Хөдөө аж ахуйн сайдын ерөнхийлөн захирах төсвийг шууд Барилгын салбар эрхэлсэн сайдын төсөв рүү хольж хэрэглэх  эрхийг Засгийн газарт олгох гэж байна. Төсвийн тухай хууль бол тодотгол хийж явдаг хууль. Дээрээс нь хөрөнгө оруулалтын зардал, урсгал зардал гэж ялгаатай. Холилдож болдоггүй. Гэтэл энэ хоёрыг хооронд нь хольж, барилга барихаар төлөвлөсөн мөнгийг шууд урсгал зардал руу шилжүүлэх байдлаар Төсвийн хуулийг зөрчсөн зохицуулалт орж ирсэн байна. Энэ нь ноцтой үр дагавар авчрах магадлалтай.Үүнийг өөрчлөхийн тулд заавал төсөвт тодотгол хийх ёстой.

-АН бүлэг байгуулахаар болчихлоо гээд байгаа. О.Баасанхүү гишүүн гишүүнчлэлээ сэргээж, элссэн. Яг хууль эрх зүйн хувьд энэ боломжтой юу?

-УИХ-ын тухай хуулиар бүлэг 8 гишүүнтэй байх ёстой. АН-ын хувьд 9 гишүүнтэй бүлэг байгуулсан байхад хоёр гишүүн нь гарсан учраас бүлэггүй болсон. Одоо нэг гишүүн нэмэгдэж 8 болсон. Тухайн улс төрийн хүчнийг бүлэг байгуулж, байр сууриа илэрхийлэх боломжийг манай эрх баригч МАН-ынхан олгох байх. Уулс төрийн соёл гаргаж, хүндэтгэн үзэж, асуудалд хандах байх гэж найдаж байна.

-Хууль эрх зүйн хувьд боломжгүй юм биш үү. УИХ-ын тухай хуулийн 26.2-т “Бүлэгт зөвхөн тухайн нам, эвслээс нэр нь албан ёсоор нэр дэвшиж сонгогдсон гишүүд орно” гэж заасан байсан?

-УИХ-ын тухай хуульд хэд хэдэн зохицуулалт байна. Нэгдүгээрт, бие дааж нэр дэвшиж сонгогдсон гишүүд өөр нам эвсэлтэй нийлж бүлэг байгуулахыг хориглож байна. Мөн гишүүд нэг бүлгээс гарч нөгөө бүлэгт нэгдэж орох боловч бүлгээс гарсан гишүүд нэгдэж бүлэг байгуулахыг хориглоно. Жишээ нь, МАН-ын таван хүн, АН-ын таван хүн бүлгээсээ гараад нийлж бүлэг байгуулахыг хориглох юм байна. Харин гишүүн аль нэг бүлгээс гарсан нөгөө бүлэгт нэгдсэн орсон бол бүлгийн дарга УИХ-ын даргад албан ёсоор танилцуулна гэж байгаа юм. Тэгэхээр ийм боломжтой. Яагаад гэвэл нэг бүлгээс гараад нөгөө бүлэгт орохыг зөвшөөрсөн байна. Тиймээс АН бүлэг байгууллахад нээлттэй гэж харж байна.

Сонгуулийн дараа тав хоногийн дотор бүлэг байгуулагдсан тухайгаа УИХ-ын даргад мэдэгддэг хуультай. Миний санаж байгаагаар 2012 онд МАН бүлэг байгуулах мэдүүлгээ тав хоногийн дотор өгөхгүй байснаар бүлгээ байгуулж чадалгүй тодорхой хугацаа болж байсан. Энэ үед нь тухайн үед олонх байсан АН улс төрийн соёл гаргаад хүсэлтийг нь хүлээж аваад, хуулиндаа өөрчлөлт оруулаад, бүлэг байгуулах эрхзүйн боломжийг нээж өгсөн. УИХ-ын дотоод үйл ажиллагаатай холбоотой асуудал хуулиар зохицуулагдаг хэдий ч энэ нь тухайн парламент дотор байгаа улс төрийн байгууллагуудын бие биенийгээ хүлээн зөвшөөрөх улс төрийн соёлын асуудал. Тиймээс МАН-ын бүлэг цөөнх болсон улс төрийн хүчиндээ бүлэг байгуулах боломжийг олгох нь зүйд нийцэх байх гэж харж байна.