Б.Сайнбаяр: Үндэсний бөх бол үнэт өв, хэн нэгэн хүн хувьдаа ашиглах эрхгүй

Үндэсний тэргүүлэгч сайт www.zaluucom.mn энэ удаагийн “VIP Ярилцлага” буландаа  Үндэсний бөхийн холбооны гүйцэтгэх захирал, Улсын заан Б.Сайнбаярыг урьж, ярилцлаа.

Бэлтгэлээ маш сайн хийснийхээ ачаар улсын цолонд хүрсэн 

-Монгол Улсын заан цолтой бөхтэй уулзаж байгаагийнх баяр наадмын болон бөхтэй холбогдсон дурсамжаас ярилцлагаа эхэлье. Та 2001 онд Улсын начин цол хүртсэн байдаг юм билээ. Өмнөх жил нь аймгийн арслан цол хүртсэн байсан. Жил дараалан аймаг, улсын цолонд хүрч байж. Тэр үеийн дурсамжаасаа эргээд нэг дурсвал?

-Би Өвөрхангай аймгийн Баянгол суманд төрж, өссөн. Өвөө маань цэргийн начин цолтой хүн. Өвөөгийнхөө зааж сургаснаар хүүхэд байхдаа барилдана.  Хүүхдийн барилдаануудад оролцож, үеийнхэнтэй барилдаж явлаа. Оюутан болж ирээд, Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуульд орсон. Тухайн үед Анагаахын дээд сургуулийн зааланд болдог аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдаанд барилдаж, шөвгийн зургаад үлдэж байлаа. Заалыг хайж байгаад олж очоод барилдсан. Залуу бөх байлаа. Дорноговь аймгийн Н.Алдарсайхан бид хоёр цолгүй, залуу бөхчүүд. Хоёулаа шөвгийн зургаад үлдсэн. Бөхөд ийм л их дуртай залуу байлаа. Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуульд орсноос хойш заал танхимын барилдаанд гайгүй үздэг, тогтмол 3-4 давдаг байсан. Аав, ээж маань “Бөх” сонин захиалж уншдаг. 1997 оны үед утсаар ярина гэдэг амар биш. 

Тийм болохоор аав, ээж хоёр “Бөх” сонин захиалаад, миний нэр гарсан эсэхийг хардаг байсан. Залуу бөх Б.Сайнбаяр гээд биччихсэн байвал миний хүү барилджээ гэж мэддэг. Тэр үед “Бөх” сонин одоогийн мессежийн үүрэг гүйцэтгэж байсан юм уу даа. Хөдөө байдаг найзууд маань хүртэл “Бөх” сонин захиална. Тэгээд л Сайнаа тэр барилдаанд барилдаж гэж мэддэг байсан даа. Хүмүүс надаас асууна аа, “Чи сум, аймгийн цолтой юу” гээд. Би чинь ямар ч цолгүй, залуу бөх байсан юм чинь. Уг нь хоёр ч жил сумын заан авчих боломж байсан юм. Гэхдээ сумынхаа заануудыг давж чаддаггүй юм байна. Манай суманд Дэндэвийн Баяраа тэргүүтэй олон сайхан сумын заанууд бий. Д.Баяраа ахыг давж чадалгүй хоёр жил унаж байсан юм.  Харин хотод Анагаахын дээд сургуулийн зааланд болдог барилдаанд нэлээд сайн барилдчихаар хүмүүс гайхдаг байсан. Тэгээд л “Чи сумын заан цолгүй юм уу” гээд гайхаж асуудаг байлаа.

Би олон мундаг багш нараар бөхийн эрдэм заалгасан. Анх Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан болоход Г.Лхагвасүрэн захирал намайг өлгийдөж авсан. Тухайн үед Н.Батсүх багш маань намайг гардаж бөхийн эрдэм заасан. Цаашлаад З.Ойдов, З.Дүвчин, Ч.Дамдиншарав, Д.Цэрэнтогтох аварга гээд олон мундаг багш нараар их зүйлийг заалгаж, сурсан. Бөх хүн заавал багштай, төлөвлөгөөтэй, алсын зорилготой байж амжилтад хүрдэг. Энэ олон мундаг багш нар надад их зүйлийг зааж сургасан. Түүнийх нь хүчээр би чамгүй амжилтад хүрч, өдий зэрэгтэй явна.

 -Та 2001 онд улсын начин болсон дурсамжаа ярилгүй орхичихлоо?

 -Би 1999 онд сумын заан, дараа жил нь аймгийн арслан цол хүртсэн. Улмаар 2001 онд 1024 бөх барилдахад улсын начин цол хүртэж байлаа.  Жил бүрийн наадмын өмнө барилдаж байгаа залуучуудынхаа өнгийг шинжиж, бэлтгэлийг нь базаадаг даа, ахмад туршлагатай бөхчүүд, багш нар маань. Манай энэ энэ залуучууд улсын цолонд хүрч магадгүй гээд шинждэг. Тэр жил миний дээд үеийн ах залуучууд цолонд хүрэх магадлалтай бөхчүүдийн тоонд багтаж байлаа. Би цолонд хүрч магадгүй залуучуудын тоонд багтаагүй байсан юм.  Гэсэн ч бэлтгэлээ маш сайн хийгээд л наадамд барилдсан даа.

Гурвын даваанд аймгийн арслан н.Алтансүхтэй таардаг юм байна.  Давхар ачаад давсан. Тухайн үед начин болно ч гэж бодоогүй. Учраа бөхтэйгээ л сайн барилдахыг зорьж байлаа.  Гурвын даваанд намайг давахад улсын заан З.Дүвчин багш “За энэ хүүхэд цол авч мэдэхээр байна шүү” гэж Д.Цэрэнтогтох аварга, Б.Ганбаатар арслан, Д.Эрдэнэбат заан тэргүүтэй томчуудад хэлж байсан гэсэн. Дөрвийн таваанд Ц.Сумъяабэйс, тавын даваанд Б.Одхүү хоёртой барилдаж, даваад л начин болж байлаа.

2001 онд Монголд жүдогийн ч, чөлөөт, сонгомолын ч Азийн аварга шалгаруулах тэмцээн болсон. Би сонгомол бөхийн 76 кг-ын жинд барилдсан юм. Жин их хассан. 80 хүрэхгүй жинтэй л улсын наадмаар барилдсан. Сар гаруй жин хассан болохоор тамир жаахан муутай байсан. Гэхдээ бэлтгэл сайтай болохоор гайгүй барилдчихсан. Б.Одхүү намайг гурван бөхөөс амласан байдаг юм. Бэлтгэлийнхээ буянаар л улсын цолонд хүрч байлаа.

-Тэр жилийн наадмаар даваагаа ахиулах боломж хэр байсан гэж боддог вэ?

-Боломж байсан. Миний үеийн зэрэг цол авсан залуучууд дараагийн даваанд хоорондоо тунасан. Харин намайг зургаагийн даваанд Д.Сумъяабазар аварга амалж авсан. Би чинь начин цол авчихсан, баяртай байсан. Тэр үед би Сумъяа ахад юу болох вэ дээ. Намайг хүүхэд шиг л хаясан. Нэгэнт том цол авчихсан, хэтэрхий баяртай байсан болохоор тэр жилийн наадам тэгээд л өндөрлөсөн дөө. Хэрвээ залуучуудтайгаа тунаж барилдсан бол даваа ахих боломж байсан байх.

-Өөрөө цол авна гэж бодоогүй гэсэн. Тийм үед улсын начин цол хүртсэн болохоор нисэх мэт л баярласан байх даа?

-Би чинь Азийн аваргад оролцчихсон. Хоёр жил бэлтгэлийг маш шаргуу хийдэг байсан үе. Орос, Хятад руу явж бэлтгэлээ базаадаг байв. Бэлтгэл үнэхээр сайн байсан. Залуу байхдаа би бэлтгэл тасалж үзээгүй. Төлөвлөгөөтэй бэлтгэлээ яс хийдэг байсан. Тэгээд ч улсын шигшээ багт багтаж, сонгомол бөхийн Азийн аваргад Монгол Улсыг төлөөлж орсон. Наадмаас том тэмцээнд оролцчихсон учраас сэтгэл хөөрөл дарагдчихсан байсан үе л дээ. Тийм болохоор тэгтлээ их хөөрөөгүй. Гэхдээ улсын цолонд хүрсэн болохоор маш их баярлалгүй яахав.

Би тэр жилийн наадмаар түрүүлнэ гэж бодож байсан 

 -2007 оны наадмыг эргээд нэг дурсая. Олон сайн бөхчүүдийг давсан. Зааны даваа бүр сонирхолтой болсон?

- Би 2001 оноос эхлээд чөлөөт бөхөөр идэвхтэй хичээллэж, шигшээ багт багтаж, Азийн аваргад оролцож медаль хүртэж байсан үе. З.Ойдов багш маань намайг “Чи дэлхийн  чөлөөт бөхийн 84 кг-ын бөх. Дэлхийн аваргын тэмцээнээс медаль авах ёстой” гэсэн. Тийм учраас дэлхийгээс медаль авах зорилготой барилдаж байлаа. Иймд үндэсний бөхийг 5, 6 жил ардаа тавиад, чөлөөтөөр хичээллэж, их спортоо идэвхтэй хөөсөн хэдэн он жилүүд өнгөрсөн. 2006 оны хавар, тавдугаар сарын сүүлчээр Азийн аварга шалгаруулах тэмцээн Казахстанд болох гэж байсан юм. Чөлөөтийнхөн бид ч бэлтгэлээ хийгээд, Хийморийн овоо руу кроссонд гүйдэг.  Тэр өдөр хийморийн овоо рүү гүйж гарахад лам нар очиж ном хураад, тахилын ёслол үйлдэж байлаа. Тэнд оччихоод буцаад явж байтал чөлөөтийн жижиг Б.Санжаа гуай тааралддаг юм байна.

Надаас “Чи юу хийж яваа юм” гэж асуулаа. Би ч “Азийн аваргад оролцох гээд бэлтгэлээ хийгээд явж байна” гэсэн. Намайг сайн мэддэг хүн учраас хэсэг хугацаанд ярилцаж, зөвлөгөө өгсөн.  Б.Санжаа гуай за чи одоо хэдэн настай билээ гэж асууж байна. Би  27 настай гэлээ. Гэтэл ах нь чамд нэг юм хэлье гээд “Би 27 наснаас хойш жингээ хасаад, тамир суугаагүй юм. Ясны тамираа барчихсан. Уг нь нэлээд эрт улсын цол авчихаар байсан. Чамайг хараад байхад их жин хасах юм. Больвол яасан юм бэ. Чи үндэсний бөхийн цолтой. Цолоо ахиулъя гэж боддог уу” гэж байна. Би ч “Улсын аварга болно гэж боддог шүү дээ” гэлээ. Ийнхүү яриа өрнөсний дараа би хэлсэн үгийг бодоод л гүйсээр байгаад Спортын төв ордонд ирлээ. Учрал тохиол гэж байдаг байх. Тэр үед З.Ойдов багштай Спортын төв ордны үүдэнд таардаг юм байна. Тэгээд “Багш аа, би Б.Санжаа гуайтай тааралдсан чинь надад ингэж хэллээ” гээд хэлэхгүй юу. Гэтэл багш “Цаадах чинь их олон жил жин хассан, мэднэ шүү. Ер нь цаадахын чинь хэлж байгаа зөв байх. Одоо больчихгүй юу миний хүү” гэдэг юм байна.

Тэгээд л би Азийн аваргад явахгүй, жин хасахгүй гэж шийдээд чөлөөт бөхөөр барилдахаа больсон. Миний оронд аймгийн арслан Г.Батпүрэв Азийн аваргад оролцож, хүрэл медаль хүртэж байлаа. Харин би бүтэн жил үндэсний бөхийн бэлтгэл хийж, 2007 онд улсын заан цол хүртсэн. Багш нар, олон жил барилдсан ахмад хүмүүс хүнд зөв зүйлийг хэлдэг. Тэрийг нь ч би их сайн хүлээж авахыг хичээдэг.

-Д.Сумъяабазар аварга амалж авахад юу бодогдож байсан бол?

-Тухайн үед аварга хүн эрэмбээрээ амалж байна гэсэн бодол л бууж байсан. Бөхийн талбар гэдэг ариун. Ах, дүү хоёр барилдсан. Миний бэлтгэл сайн байсан, аз хийморь  нь ивээж,  аврга Сумъяа ахаараа заан цол хүртсэн. Би тэр үед өөртөө нэлээд итгэлтэй, наадмаар түрүүлнэ гэж бодож байсан юм.  Улсын арслан Х.Мөнхбаатартай наймын даваанд таарсан. Тамирчин хүн чинь уначихаад, харамсах юм байдаг даа, тийм үү. Х.Мөнхбаатар ч түрүүлнэ гэж бодож байсан, би ч ялгаагүй. Тэгээд л барилдсан, унасан. Одоо бид хоёр сайн найзууд.

"Шударга өрсөлдөөн ялалтын цом" бол Үндэсний бөх дэлхийд гарахад ойрхон байгааг илтгэсэн шагнал 

-Тэр жилийн наадмыг үзэж байхад маш их харамсаж байх шиг санагдсан. Д.Сумъяабазар аваргыг давчихсан болохоор түрүүлэх боломж гарч ирлээ л гэж бодсон. Гэтэл Х.Мөнхбаатар арслантай барилдахад хий таарсан уу их амархан уначих шиг санагдаж билээ?

-Өөртөө наадамд түрүүлнэ гэсэн маш  том зорилго тавьж, бэлтгэлээ базаасан. Түүндээ хүрээгүй болохоор л харамссан байх. Түүнээс биш сайхан барилдаад л унасан. Яах аргагүй өндөр, том даваа. Давсан нь баярлаж, унасан нь харамсалгүй яахав. Энэ чинь  тамирчин хүний л зан.

-Хэдхэн хоногийн өмнө цахим орчинд үнэн хүчээрээ цолонд хүрсэн бөхчүүдийн барилдаан гээд бичлэг тавьсан байсан. Тэр дунд таны хоёр цолонд хүрсэн барилдааны бичлэг багтсан байна. Ид сайн барилдаж байсан хоёр мундаг бөхийг давж, улсын цолонд хүрч, цолоо ахиулж байсан.  Үнэн хүчээрээ улсын цолонд хүрнэ гэдэг бахархал байх?

-Тамирчин, тэр дундаа их спортоор хичээллэж байсан хүн өмнөө том зорилго тавьж хөдөлмөрлөдөг. Би тийм амжилтад хүрнэ гэж. Өөртөө их өндөр зорилго тавьдаг, түүнийхээ төлөө зүтгэсэн. Түүндээ хүрч чадсан уу, чадаагүй юу гэдэг л байна. Төрийн наадамдаа  15 удаа барилдаж,  5 удаа шөвгөрч, 5 удаа тавын даваанд унасан. Бусдад нь гурвын даваанд хүртэл унаж л явлаа. Тийм айхтар өндөр амжилт биш ч гэсэн миний хувьд аав, ээжээ баярлуулж, нутаг усныхандаа хүндлэгдсэн. Хэзээ ч буруу юм хийгээгүй. Шударгаар барилдаж, цол авсан. Чадлынхаа хэмжээгээр зүтгэж, энэ амжилтыг гаргасан. Одоо надад амаа бариад, харамсаад байх юм байдаггүй. Болохгүйгээсээ болох хүртэл зүтгэсэн. Тэгж л энэ цолонд хүрсэн. Тэртээ тэргүй Монголын үндэсний баяр наадмыг монгол хүн бүр үзсэн, үздэг. Одоо дэлхий хүртэл үзэж байна. Тэнд юу болж байна вэ гэдгийг ард түмэн нүдээрээ харж байсан.

Намайг барилдахад нутгийнхан маань их хүлээж үздэг байлаа. Намайг начин болдог жил баярласандаа зурагтаа хагалсан хүн олон байдаг. Заан боллоо гэхэд машинтай нь аймаг руу гарч давхиад л. Хот руу хүрч ирсэн хүмүүс ч олон байдаг. Надад ард түмний хүндлэл цол авснаас илүү сайхан сэтгэгдэл төрүүлж байсан. Одоо хаана ч явсан “Сайн байна уу, заан аа” гэж бүгд хүндэлдэг. Тэр л үнэхээр сайхан. 

-Та 2001 онд  Олон улсын олимпын хорооны “Шударга өрсөлдөөн ялалтын цом” шагналыг Монгол улсаас хүртсэн анхны хүн. Үндэсний бөхөөс энэ шагналыг авсан ганц хүн нь та. Их сонирхолтой санагдаж байна. Энэ талаар яриач?

-2001 онд намайг энэхүү шагналаар шагнасан юм. Начин цол хүртсэний намар нь Ш.Магван гуай надад гардуулж байлаа. Энэ шагналдаа би их хайртай. Шударга өрсөлдөөнийг үнэлж өгдөг шагнал. Олимпийн наадам зохион байгуулах нь зөвхөн ялахын төлөөх бус бөгөөд гол үнэ цэн нь эв найрамдал, хүндлэл байдаг тул хүний мөн чанарыг дэмжихийн тулд шударга өрсөлдөөнийн манлайллыг харуулдаг зорилготой юм. Монгол үндэсний бөхөд энэ шагналыг анх удаа надад гардуулсан юм. 2011 онд ОХУМ, С.Мияарагчаа энэхүү шагналыг хүртсэн. Энэ бол Монголын үндэсний бөх дэлхийн бөх болоход ойрхон байгаа гэдгийг илтгэсэн шагнал юм. Чөлөөт, жүдо бөх бол их спорт. Олимпын хөтөлбөрт багтсан. Тэгвэл  үндэсний бөх тийм хэмжээний спорт болох боломжтой гэдгийг Олон улсын олимпын хороо үнэлсэн хэрэг. Энэ ард түмэн ийм өв соёлтой юм. Ийм үнэт зүйл гэж үндэсний бөхийг үнэлж өгсөн шагнал гэж бий боддог.

Үндэсний бөхийн хөгжил урт хугацааны, оновчтой бодлого хэрэгтэй байна 

 -Та Үндэсний бөхийн холбооны Гүйцэтгэх захирлын албан тушаалыг хашиж байгаа. Гүйцэтгэх захирал гэдэг ямар чиглэлийн ажлуудыг хийж хэрэгжүүлэх үүрэгтэй хүн бэ?

-2018 оны гуравдугаар сарын 20-ны өдөр “Их эе” хуралдсан. Тэр үеэр бидний үеийн залуучууд дуу хоолойгоо нэгтгээд, Монголын Үндэсний бөх цаашаа яаж хөгжих, бид юу хийж чадах талаар хоорондоо ярилцаж тодорхой санал дэвшүүлэх зорилготой  оролцсон. Түүнээс өмнө би ганцхан удаа л “Их эе”-д оролцож байсан. Хоёр өдөр хуралдсан юм. Эхний өдөр нь суугаад, маргааш нь оролцоогүй. Ид барилдаж байсан болохоор хуралд суугаад байх сонирхол надад байдаггүй байсан. Харин нас тогтоод, үндэсний бөхөөрөө нэг их барилдахаа больсон учраас хуралд нь сууя, дуу хоолойгоо хүргэе. Бөхөө хөгжүүлье, бидний үе ирсэн. Бид цааш нь авч явах ёстой. Үндэсний бөхөөр барилдаж, өдий зэрэгт хүрсэн. Илүү сайн сайхан болгоё, дараа үедээ өвлүүлье гэсэн зорилготой залуучууд нэгдээд, дуу хоолойгоо хүргэсэн.

Тэр хурлын үеэр цаашаа яаж хөгжих, ямар бодлого баримтлах тухай маш сайн ярилцсан. Тэгэхэд намайг гүйцэтгэх захирал болооч гэсэн хүсэлт тавьсан. Тэгээд л би энэ албан тушаалыг хашиж эхэлсэн. Аливаа байгууллагын гүйцэтгэх захирал өдөр тутмын үйл ажиллагаа болох аж ахуйн ажил, хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, хэрэгжүүлэх үүрэг, хариуцлага хүлээсэн хүн байдаг.  Аливаа бодлогыг хэрэгжүүлэх нь гүйцэтгэх захирал буюу CEO хүний үүрэг шүү дээ.  Энд төлөвлөлт, алсын хараа байх ёстой. Богино, урт хугацааны төлөвлөлтийг ч хийх ёстой юм. Би ажлаа аваад хоёр жил гаруй болж байна. 2018 оны “Их эе”-ээс олон залуучууд Бөхийн холбооны тэргүүлэгч гишүүдээр  сонгогдож, бид хамтраад амжилттай ажиллаж байгаа.

Олон жил маргаантай байсан, сорилтуудтай тулгарч байсан холбооны үйл ажиллагааг цэгцлээд, хоёр талыг ойлголцуулж цааш нь аваад явъя гэсэн зорилготой л ажилласан, бид. Өнгөрсөн хоёр жил Үндэсний бөхийн хувьд сорилт байсан. Юу болоод байгаа юм, одоо яах ёстой вэ гэдгээ бид бодох цаг болсон. Үндэсний бөх цаашаа яаж хөгжих юм, яаж хөгжүүлэх юм бэ гэдэг нь одоо биднээс шалтгаална. Одоо барилдаж байгаа, зодог тайлж буй болон бөхийн спортоор хичээллэж эхэлсэн  гурван үе бөхөө цааш нь хөгжүүлж, авч явна. Өмнө нь 30 жил Үндэсний бөхийн холбоог удирдсан удирдлагууд муу, сайн ч хийсэн ажилтай. Тэр хүмүүс өдий болтол аваад ирсэн юм. Харин бид цааш нь үргэлжлүүлж авч яавахын тулд дуу хоолойгоо гаргах ёстой. Тэр дунд маргаан ч гарч болно, зөвлөлдөөд, хэлэлцээд явж ч болно. Энэ үйл явц одоо өрнөж байна. Бид одоо “Их эеэ” л хийх ёстой.

-Та бүхний өнгөрсөн хоёр жилийн хугацааны зорилго биелээд, холбоо хоёр тийшээ харахаа больж, нэгдсэн байдлаар бодлогоо яриад явж байгаа гэж ойлгож болно биз дээ?

-Хоёр жилийн өмнө ажил авахад маргаан нь, шүүхийн нөхцөл байдал нь ямар байсныг би мэдэхгүй. Жишээлбэл, би 15 жил үндэсний бөхөөр барилдахад одоо миний ажлын өрөө буюу Р.Нямдорж гуай ажлаа явуулдаг байсан өрөөнд нэг ч орж үзээгүй л байсан. Одоо ид барилдаж байгаа залуучууд яг л надтай адилхан. Холбооны удирдлагын өрөөгөөр тэр болгон орж ирээд байдаггүй. Бэлтгэлээ хийгээд, ямар цолонд хүрэхийг зорьж байна, түүндээ хүрэхээр хичээгээд л явж байгаа. Түүнээс биш Холбооны ажил руу ордоггүй. Сайн засаглалтай үед ард түмэн тайван байдаг гэдэгтэй адилхан л явж ирсэн.

Одоо бөхийн нэр хүнд бага зэрэг уналаа. Бодлогын чанартай ажил хийх хэрэгтэй байна. Ийм үед бөхчүүд бүгдээрээ л оролцох хэрэгтэй. Би Үндэсний Бөхийн холбооны гүйцэтгэх захирал болсноос хойш ажил 50 хувьтай эмхэрсэн гэж ойлгож болно. Хийсэн ажил, үзүүлэх зүйл ч их бий. Гэхдээ би ганцаараа хийчихсэн юм биш, багаараа ажиллаж байгаа. Энэ хамт олон цаашид багаараа нийлээд ажиллаад, зориод явбал амжилтад хүрнэ. Монгол бөхийг зөвхөн бид өмчлөөд байгаа юм биш. Жишээлбэл, Дундговь аймгийн Өлзийт сумаас олдсон хадны сүг зурагнаас харж шинжлээд, үндэсний бөхийг  5-7 мянган жилийн түүхтэй  гэж тодорхойлсон. Бид өв уламжлаад аваад ирсэн. Энэ чинь үнэт зүйл юм шүү дээ. Яагаад баяр наадмаар түрүүлж байгаа бөхөд Японы компани машин өгөөд байгаа юм. Монголын хүний хамгийн үнэт зүйл, өв нь энэ юм гэдгийг тэд мэдрээд өгч байна. Монгол түмний үнэт өвийн томоохон төлөөлөл нь үндэсний бөх гэдгийг хүн бүр мэднэ.  

Энэ өв, үнэт зүйлийг хайрлаж, хамгаалж, цааш нь авч явах хэрэгтэй юм. Хэн нэгэн хүн хувьдаа ашиглах эрх байхгүй. Энэ бол өв залгамжлагдаж явах ёстой зүйл. Хойч үедээ улам сайхан болгоод хүлээлгэн өгч байх өв. Түүнээс биш үндэсний бөхөд ямар нэг маргаан байх ёсгүй юм. Үүний төлөө л бид ажиллаж байна. Дотор нь хоёр жил ажиллахдаа үндэсний бөхөд юу юу шаардлагатай байна гэдгийг мэдэрлээ, зарим ажлуудыг эхлүүлсэн.

-Үндэсний бөхөд элдэв маргаан, хэрүүл тэмцэл байх ёсгүй, ариун талбар. Гэтэл байгаад л байна. Бөхчүүдийн нэр хүнд унаж байгаа. Бөхчүүд наадмаар барилдахаас өөрийг хийдэггүй, нийгэмд тус хэрэгтэй зүйлийг тэд бүтээдэггүй гэх мэтээр шүүмжлэх болсон. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Аливаа уламжлагдан ирж, цаашаа хөгжиж буй спортод сорилтууд байнга тулгарч л байдаг юм байна. Би нэлээд судалгаа хийж үзсэн. Жүдо бөхийн холбооны дүрмийг орчуулуулж, судаллаа. Сүмо бөхийн дүрмийг ч ялгаагүй. Бидэнд алс хэтийн зорилго, төлөвлөлт байх ёстой юм байна. Бид 30 жил ингээд яваад ирсэн. Тэгвэл дараагийн 30 жилд юу төлөвлөж, яаж ажиллах ёстой юм. Гол нь бидэнд маш оновчтой төлөвлөлт, урт хугацааны бодлого хэрэгтэй байна. 

Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, ЗГХЭГ-дарга, сайд Л.Оюун-Эрдэнэ санаачлан олон эрдэмтэн, судлаачдын баг ажиллан “Алсын хараа-2050” бодлогын бичиг баримт боловсруулж гаргалаа. Монголын Үндэсний бөхийн хөгжлийн урт хугацааны бодлогын бичиг баримт дутагдаж байсан юм. “Алсын хараа-2050” бол бид ирэх 30 жил ямар байдлаар урагшлах вэ гэдгээ  төлөвлөж байгаа бодлого. Үндэсний бөх ч гэсэн энэхүү бодлогын бичиг баримтад үндэслэн төлөвлөлтөө хийх ёстой. Төр, хувийн хэвшил яаж хамтарч ажиллаж болдог гэдгийг “Алсын хараа-2050”-иар харуулах  хэрэгтэй юм. “Алсын хараа-2050” бодлогын бичиг баримтад үнэт зүйлийг маш тунгалаг байдлаар тодорхойлсон байдаг. Үнэт зүйл нь монголчууд бид хэрхэн холын бодолтой урагшлах  замыг зааж өгөх чиглэл боллоо. Энэ дагуу Үндэсний бөхийн холбооныхон өөрсдөө санаачлан “Үндэсний бөхийн алсын хараа-2050” гэсэн бодлогын бичиг баримттай болж байна.

-Гол барих бодлого нь юу байгаа. Үндэсний бөхөд голчлон өөрчлөх шаардлагатай зүйл нь юу байна?

-“Үндэсний бөхийн алсын хараа-2050” стратегийн бодлогын бичиг баримттай болох шаардлага нь бид хөгжлийн үе шатуудыг төлөвлөх ёстой. 30 битгий хэл 10 жилээр төлөвлөсөн бодлого байсангүй. Төрийн хэмжээнд урт хугацааны 30 жилийн цаадахыг харсан бодлого гаргаж байна. Бид ч гэсэн төр, засгийн бодлоготой уялдуулж төлөвлөх хэрэгтэй. Бодлогоо нийт бөхчүүдээрээ хэлэлцүүлэх ёстой. “Их эе” маань цар тахлаас болоод хойшлоод байна. Коронавирус гараагүй байсан бол “Их эе”-ээ хуралдуулчих байсан юм.  Бид өөрсдөө ямар зорилго тавих юм. Үндэсний бөх Олон улсын тавцанд гарах нь л том зорилго. Бөхчүүд гэдэг Монголын үндэсний өв тээгчид. Одоо нэр хүнд нь жаахан унасан байгаа ч гэсэн хүссэн хүсээгүй л бөхчүүд маань соёлын өвийг тээж яваа хүмүүс.

Энэ өв соёлоо улам хөгжүүлээд, цааш нь аваад явбал том трэнд. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд мэргэжлийн хүмүүстэй хамтарч, хөгжлийн бодлогын бичиг баримттай болж байна. Одоо бөхчүүдээрээ хэлэлцүүлээд, төртэйгээ хамтарч ажиллана.

-Гол зорилго 2050 он гэхэд Үндэсний бөх дэлхийн хэмжээний спорт болж хөгжих гэж ойлгож болох уу?

-Монголын Үндэсний бөхийг тэлэх чиглэл баримтлаж байна. Сүүлийн 30 жил бид өөрсдийгөө боловсруулчихлаа. Төртэйгээ маш сайн хамтарч ажилладаг. Улсын баяр наадмаа хамтарч зохион байгуулдаг. Ерөнхийлөгч цол олгодог. Энэ чинь бидэнд том шагнал. Харин бид өөрсдөө юу хийх ёстой вэ. Эхний ээлжинд монгол угсаатан, туургатан бүртэй хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Цаашлаад нүүдэлчин угсааны улсуудтай хамтарч, үндэсний бөхөө хөгжүүлж, дэлхийд таниулах ёстой. Бид өнгөрсөн хугацаанд энэхүү бодлогыг өргөн хүрээнд хэлэлцэж байсангүй.

Саяхан би Турк улсад зохион байгуулагдсан Ethnosport буюу үндэсний уламжлал, соёлын наадмын их хуралд оролцоод ирлээ. Тэр хуралд оролцож байхдаа маш олон гоё санааг олж авч, үндэсний бөхөө илүү сайн хөгжүүлэх шаардлагатайг улам их ойлгосон. Бид Үндэсний бөхөө монгол туургатан, цаашлаад нүүдэлчин удмын улсуудад хөгжүүлж, олон улсын том спортуудтай мөр зэрэгцүүлж чадвал Монгол Улсын нэр хүнд өснө. Аялал жуулчлалын салбар хөгжинө.

Холбоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол дүрэм, журмаа өөрчилж л байх ёстой

 -Үндэсний бөх олон улсад гарч хөгжихийн тулд илүү боловсронгүй болох хэрэгтэй байна. Их спортын  хэмжээнд хүрсэн байхыг ч шаардана. Хамгийн наад зах нь дүрэм нь илүү нарийн байх ч шаардлагатай болох байх. Одоо мөрдөж буй дүрмийг өөрчлөх, шинэчлэх талаар ярьж байгаа юу. Цаашлаад бодлогын бичиг баримтдаа ч тусгах байх?

-Бодож, төлөвлөж буй ажил их байна. Олон улсад гарахад бидэнд юу шаардлагатай болох вэ гэсэн асуултын хариулт нь бодлогын асуудал юм. Стандарт байх хэрэгтэй. Олон улсын стандарт гэдэг дэлхийн улс оронд ижил тэгш байх ёстой зүйл шүү дээ. Түүнд таарсан стандартыг хангах ёстой. Бид гадаад улс руу Монголын Үндэсний бөхөө экспортлох зорилготой ажиллаж  байна. Тэгэхээр үүнд зориулсан бодлогын бичиг баримттай л болох ёстой. Өмнө нь ийм бодлогын бичиг баримт байгаагүй. Одоо хийх цаг нь болсон. 

Үндэсний бөхийн дүрэм өөрчлөгдөх ёстой юу гэвэл тийм. Жүдо, чөлөөт бөхийн дүрэм цаг үеэ дагаад маш хурдан өөрчлөгддөг. Түүнтэй адилхан Үндэсний бөхөд өв соёл гэдэг гол ноён нуруугаа хадгалаад, жижиг дүрмийн өөрчлөлтүүдийг байнга хийж байх хэрэгтэй. Яаж үзэгчид, үнэн хэрэглэгчдээ татах вэ. Ард түмэндээ ямар гоё үзүүлбэрийг үзүүлэх вэ. Уран гоё барилдаан үзэх гэж л бөх сонирхогчид ирдэг. Үзэгчдийн хүсэл, таашаалд нийцсэн барилдаан үзүүлэхэд чиглэсэн ямар өөрчлөлт, бодлого хэрэгтэй байна вэ гэдгийг мэдэж, мэдэрч гаргамаар байна.

Одоо Үндэсний бөхөд би гэсэн үзэл давамгай байх шиг байна. Би цол авчихвал боллоо гэдэг ч юм уу. Гэтэл бид гэж бодож, нэгдэх цаг болсон. Бид өөрсдөө оюунлаг, ёс зүйтэй, дүрэм журамдаа захирагддаг болж байж үнэнч хэрэглэгч, бөх сонихогчдоо татна. Ард түмний хайртай спорт нь үндэсний бөх мөнөөс мөн. Бөхчүүд бид ард түмнээ хүндэлж, тэднийгээ татахын тулд дүрэм журамтай, ёс жудагтай байх ёстой.  Ард иргэд Үндэсний бөхдөө хайртай байвал үзэгчдийн тоо өснө. Үзэгчдийн тоо өсөх тутам бид улам уран гоё барилдаан үзүүлэх, бөх хүн юу хийж чаддаг вэ гэдгийг харуулах ёстой. Тэгж байж бөх оршин тогтноно. Залуучууд надтай уулзаад, “Б.Сайнбаяр заан аа, Гүйцэтгэх захирал аа, ямар гоё барилдаан зохион байгуулбал хүн олноор үзэх вэ” гэдэг. Бид эхлээд үнэнч хэрэглэгч, үзэгч, ард түмнийхээ хүслийг бодолцож барилдаанаа хийх хэрэгтэй. Жишээлбэл, нэг аймгийн арслан 1000 хөгжөөн дэмжигчтэй гэж бодъё. Тэр 1000-ыг яаж 10 мянга болгох вэ гэдэг бодлого хэрэгтэй. Тэгж байж бөх улам гоё болж, энэ спорт цаашаа хөгжинө. Бид алсын хараатай, бодлого болох цаг яг одоо л ирчихээд байна.

-Бөх сонирхогч барьц сонгохыг тийм ч их таашаадаггүй. Гэтэл спортод түргэн шуурхай, хугацаатай байх шаардлага бий. Тэгвэл барьц сонгохоос өөрөөр хурдан шуурхай барилдуулах гарц юу байна.

-Барьц сонгох тэр үедээ оновчтой шийдвэр байсан. Холбоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол дүрэм, журмаа өөрчилж л байх ёстой юм шүү дээ. Яг тогтсон юм байна гэдэг оновчтой биш. Байнга л өөрчилж, сайжруулж явах хэрэгтэй. Тиймээс бид барьц сонгоог халъя гээд, хоёр сар хэрэгжүүлж үзсэн. Ард иргэд ч, ид барилдаж байгаа залуучууд ч дуртай байсан. “Сайнаа ах аа, энэ болж байна” гээд өөрсдөө санал санаачилга гаргаж эхэлсэн. Энэ чинь л бөхийн хөгжил байхгүй юу. Бид залуучуудынхаа санаачилгыг бодлогоор дэмжээд, өөрчлөлт, шинэчлэлтээ хийвэл барьц сонгоог өөрчилж болно. Орлох маш гоё дүрэм, журмыг ч гаргах боломжтой.

Үндэсний бөх байнга сайжирч, хөгжих хэрэгтэй байна. Тиймдээ ч бид дэлхийн томоохон бөхийн төрлүүдийн дүрмийг судалж байгаа. Жүдо, чөлөөт бөх, сүмо улам боловсронгуй болоод, сайжирсаар ирсэн. Тэндээс аваад, үндэсний бөхөд нэвтрүүлэх боломжтой дүрэм байна уу гэдгийг судалж үзэж л байгаа.

-Бас нэг шийдэх ёстой зүйл бол шүүлт. Шүүлтэд камерын бичлэг ашиглах асуудлыг тавьж байгаа. Ч.Санжаадамба аваргыг Г.Ганжад тавын даваанд давж, начин болдог жил маргаан гарч байсан. Хамгийн сонгодог жишээ энэ. Шүүлтэд камер ашиглаагүйгээс болсон гэдэг маргаан байдаг. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдэж, засаж, өөрчилж байна?

-Бидний хийж хэрэгжүүлж байгаа ажлын нэг нь камерын шүүлт. Шүүлт цаг үеэ дагаад хөгжиж байх ёстой. Ард түмэн үнэн зөв шүүхийг хүсдэг. Бид технологийн шинэ шийдэл юу байна гэдгийг судалж үзсэн. Шүүлтийг зөв хийхгүй л болохгүй.  Бөх сонирхогчид барилдаан үзээд, давхар шүүж, мэдэрч байдаг. Үнэн зөвөөр хардаг гэсэн үг. Буруу шүүвэл шуугилдаад, эсэргүүцэх тохиолдол ч бий. Тиймээс бид технологийн дэвшлийг судалж, нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Хавраас хойш цөөнгүй ажил хийлээ. SPS телевизтэй хамтраад, Бөхийн өргөөнд шалан дээгүүр гүйдэг камер байрлуулахаар ярьж байна. Мөн агаарын камер ч суурилуулахаар ажиллаж байна даа.