Үүл "сааж",  хур тунадасны усыг хэн авч үлдсэн нь хождог болжээ

Улаанбаатар хотод гадаргын ус хуримтлуулах хиймэл нуурыг  анх удаа байгуулсан нь хэдхэн хоногийн өмнөх явдал. Үүнийг тодруулбал, Сонгинохайрхан дүүргийн Толгойтын баруун салааны Бумбатад  1.2 метр гүнтэй, 10500м3 эзэлхүүнтэй нуурыг байгуулжээ. Нийт өртөг нь 147 сая төгрөг бөгөөд үүнийг Нийслэлийн төсвөөс гаргасан.

Монголчууд иймэрхүү байгууламжийг цөөрөм, хөв хэмээн нэрлэдэг бөгөөд хөдөө орон нутагт ганц нэг бий.  Нийслэлд ийм усан сантай болсонд олзуурхах шалтгаан байгаа. Монголчууд сааль хураахаас саваа бэлд гэж ярилцдаг. Үүн лүгээ бороо цасны усыг хурааж цуглуулах савтай болж байгаа нь дэмжүүштэй санал, санаачилга юм. Санаагаар болдогсон бол Улаанбаатарт ийм  байгууламж хэдэн арваараа хэрэгтэй. Ингэснээрээ усны нөөцөө нэмэгдүүлээд зогсохгүй, тоосжилт багасахаас эхлээд бичил цаг уур, агаарын чийгшил, амралт зугаалгын бүс гэхчлэн ач холбогдлыг нь дурдвал  олон зүйлийг тоочих хэрэгтэй болно.

Монгол Улс усны нөөцөөрөө хязгаарлагдмал орны тоонд ордог

Монгол Улсын хүн амын талаас илүү хувь нь нийслэлдээ аж төрж, хэрэглээгээ гүний усаар хангадаг. Гэвч газрын доорх усны эх үүсвэр нь хэмжээ хязгаартай. Улаанбаатарчууд ууж идэхээсээ эхлээд бохироо зайлуулахдаа хүртэл цэвэр усаар “тонгочидог”  цамаан хүмүүс. Манай  нийслэлийг 2030 он гэхэд ундны усны хомсдолд орно гэсэн тооцоо судалгаа байдаг. Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж “Улаанбаатар ирээдүйгүй хот. Удахгүй уух усны хомсдолд орох гэж байгаа ийм хотод хэн хөрөнгө оруулдаг юм” гэсэн санааг илэрхийлж байсан удаатай. Элбэгээ л хэлчихсэн болохоос биш  үнэн үг.

Улаанбаатарт усны  хомсдол үүсч болзошгүй  харангыг дэлдэж эхэлснээс хойш багагүй хугацаа өнгөрсөн ч  бидний усанд хандах хандлага огтхон ч өөрчлөгдсөнгүй. Цэвэр усыг тонн тонноор нь залгидаг  авто угаалгын газар удахгүй хагас сая машиныхаа тоонд дөхөж очиж магадгүй. Гэр хорооллын гудамжны ам, засмал зам дагуу урин дулааны цагт авто угаалга борооны дараах мөөг шиг олширч, ус түгээх худгийн усыг хуйгаар нь хамдаг.  Шинээр баригдсан орон сууцны олон хорооллууд хөрсний нэвчиж гарч ирсэн усыг 24 цагаар соруулж байгаа нь экологийн хувьд эргээд гүн гүнзгий хор уршигтай гэдгийг гадаадынхан хүртэл сануулж байсан.  

Саарал усны тухай ярьдаг ч тэр мөрөөдөл холын хол. Хэзээ хэрэгжиж эхлэхийг хэлэхэд эрт байна. Монгол Улс усны нөөцөрөө хязгаарлагдмал орны тоонд ордог, гол мөрний урсац нь бүгд гадагшаа чиглэсэн. Ийм гол мөрөнг “Эх оронч бус” хэмээн тодотгох нь ч буй. Олон улсын конвенцоор бол гадагшаа чиглэсэн урсгал усныхаа тодорхой хувийг эх орондоо үлдээж ашиглах боломжтой. Гэхдээ бид ингэж чаддаггүй, Сэлэнгэ мөрнийхөө нэг цутгалан дээр УЦС барих гээд хойд хөршийн эсэргүүцэлтэй  тулгараад байгаа.

Ядахнаа Оюутолгой, Тавантолгой зэрэг томоохон төслийн усны хэрэглээг Орхон, Сэлэнгэ мөрнөөс эргүүлэн татаж хангах боломж бий. Энэ тухай ярьсаар байтал  говийн газрын гүний усны нөөцийг дуусгаж магадгүй  тухай яригдаж байна.  Хэрлэн голын усны урсацын тодорхой хэсгийг Дундговиор дамжуулан говийн бүс рүү татах тухай санаа бүр 1990-ээд оны эхнээс яригдаж байсан удаа бас бий.

Үүл “сааж” үлдэх өрсөлдөөн

Ус бол амьдрал, бас амьд эрдэнэ. Усгүй бол амьдрал дуусна.  Эдүгээ дэлхийн зарим бүс нутагт уснаас үүдэлтэй зэвсэгт мөргөлдөөн, усгүйдлийн дүрвэгсэд нүүрлээд байна. Өнөөдөр дэлхийн хүн амын 40 гаруй хувь нь цэнгэг усны гачаалтай  нөхцөлд амьдарч  байна.  Цаашид, энэ хэмжээ улам өсч,  2025 онд дэлхийн хүн амын 2/3 нь ийм нөхцөлд амьдарна гэсэн судалгаа байгаа ажээ.   

Иргэний хөдөлгөөний тэмцэгч Ц.Мөнхбаяр “Усгүй болох гэж алтаар яах юм” хэмээн хэлсэн нь бий. Гайхалтай үг. Алтгүй байлаа гээд хүн амьдраад байж чадна. Харин балга усны төлөө байдгаа бариад ч байхгүй л  бол амьдарч үл чадна. Мөн чанар нь энэ болой.

Ус цаашид улс орнуудын хөгжлийн хэм хэмжээг тодорхойлдог  болох нь. Хятадын нэг эрдэмтэн “Эдүгээ хур тунадасны усыг аль болох ахиухан хэмжээгээр авч үлдсэн улс орон л илүү хөгжинө” гэжээ. Нутаг дэвсгэр дээгүүрээ дамжин өнгөрч буй үүлнээс хур тунадасыг нь авч үлдэх өрсөлдөөн нэгэнт бий болжээ.  Монгол нутагт хаврын улиралд хур тунадас бараг орохоо больсон.  Үүнээс үүдэн газар тариалан ургацаа алдаж, үр тарианы болц оройтох нь гэм биш зан боллоо.  ОХУ-аас дамжин ирж байгаа үүл замдаа хур тунадасаа бүрэн алдсан байдаг нь оросууд  хаврын тариалалтын ид үеэр үүл буудаж,  хур усыг нь нутагтаа авч үлддэгтэй холбоотой гэж зарим нэгэн хэлэх юм билээ. Энэ тун үнэний ортой байж мэдэх юм. Эх орныхоо эрх ашгийн төлөө нутагтаа хэн юу хийх нь тэдний эрх, буруутгах аргагүй. Харин монголчууд бид ийм төгс төгөлдөр арга технологийг эзэмшиж байж шинэ эрин үед бусдын гар харахааргүй амьдрана гэсэн үг.

Сураг алдарсан “Туул” усан цогцолбор мөрөөдөл үү

Урсаад өнгөрдөг  өнгөрдөг цас, бороо, үерийн усыг хуримтлуулан ашиглах нь усны асуудлыг шийдэх том боломжийн нэг. Дөрвөн сая  хүн амтай тус хот хур тунадасны усыг цуглуулж хуримтлуулан  хэрэгцээгээ хангадаг байв. Гэтэл олон жил ган гачиг тохиолдсоны улмаас тус  хот ундны усгүй болох гэж байгаа тухай хоёрхон жилийн өмнө яригдаж байв.. Харин тэнгэр өршөөж хур тунадас хайрлаж, бас сургамжаас үүдэн далайн усыг цэвэршүүлэх өндөр өртөгтэй төсөл хэрэгжүүлсний ачаар усны гачаалаасаа аврагджээ. Үүнээс харвал гадаргын усыг хуримтлуулан усныхаа хэрэгцээг хангах бүрэн боломж 1.5 сая хүн амтай Улаанбаатар бүрэн байна.

Хэрвээ газар тариалангийн бүс нутагт ийм цөөрөм, усан санг олноор байгуулбал  хаврын тариалалтын дараа тэнгэрийн хураас илүү тэр хуримтлуулсан ус аминд орно.   

2016 онд  “Туул” усан цогцолборыг барих техник эдийн засгийн үндэслэлийг /ТЭЗҮ/ гурван хувилбараар боловсруулан  хэлэлцэж байв. Энэ бол бүр 1980-аад оноос яригдсан төсөл билээ. “Туул” усан цогцолбор байгуулагдсанаар хүн амын өсөлт, хотжилтоос үүдсэн усны хомсдол үгүй болно. Мөн дагуул хотуудын ус хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэнэ. Туул голын урсацыг бүрдүүлж, тасрахаас сэргийлэх зэрэг олон давуу талтай гэдгийг онцолж байсан билээ. Түүнчлэн Туул гол үерлэлээ гэхэд илүүдэл ус нь энэ  цогцолбор уу орох зэргээр усны түвшний зохицуулалт хийгдэх давуу талтай гэж байсан юм.

Гурван янзаар хийгдсэн “Туул” усан цогцолборын гурав дахь хувилбарыг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэдэг дээр тухайн үед санал нийлж байсан. Тэр ёсоор бол Гачуурт, Налайхын дунд  энэхүү цогцолборыг барих байв. Тэгсэн тохиолдолд тухайн талбайд хамрагдах хэсгийн суурьшлын бүс болон амралтын газруудыг нүүлгэх шаардлага тулгарах юм. Энэхүү  усан цогцолборыг барихад 370-400 орчим сая ам.доллар шаардлагатай гэх тооцоог гаргасан байдаг  бөгөөд хэрэв эцэслэн батлагдвал гурван жилийн дотор барьж байгуулах боломжтой  гэж байв.

Гэвч энэ усан цогцолбор сураг алдарсан. Суурьшилын бүсийг нүүлгэх гэхчлэн эрх баригчдын хувьд хал авч халширмаар асуудал их, нөгөө талаасаа хөрөнгө мөнгө хаана юу билээ гэхчлэн асуудал байдаг байх. 

Харин тэр цогцолбор газарт бууж, гарт баригдтал  Толгойтын баруун салааны усан сангийн жишгээр ус цуглуулах саваа бэлдэж,  усныхаа нууцийг нэмэгдүүлэх боломж бас байна. Зөвхөн Улаанбаатарт ч бус улс даяар цөөрөм хөв байгуулах кампанит ажил өрнүүлбэл  монголчуудын боломж, хожил тэр болно.

П.Булган