Мал эмнэлгийн байгууллагад мэргэжлийн удирдлага үгүйлэгдэж байна

Аль ч улс оронууд  Мал эмнэлгийн байгууллагад онцгой ач холбогдол өгч  тодорхой  бодлого, чиглэл, зорилготойгоор өөрийн орны онцлогт тохирсон урт, богино хугацааны  хөгжлийн хөтөлбөрүүдийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд Олон Улсын жишигт нийцүүлэн, мэргэжлийн удирдлагыг гол зарчим болгон тогтвортой хөгжлийг ханган урагшилсаар  байна.

 Учир нь Мал эмнэлэг бол мэргэжлийн чухал байгууллага мөн бөгөөд мал, амьтадын эрүүл мэндийг хамгаалах замаар улс орны эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулдаг өвчнүүдээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүлжүүлэх, мал амьтны гаралтай хүнсний болон түүхий эд бүтээгдэхүүний эрүүл, аюулгүй байдлыг хангах, хүн амыг эрүүл хүнсээр хангах, нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалах, гадаад, дотоод худалдааны чөлөөт байдлыг хангах зэрэг улс орны олон чухал стратегийн ач холбогдол бүхий зорилго, зорилтыг ханган биелүүлэхэд чухал үүрэг хүлээдэг  онцгойлох байгууллага учраас л тэр байх.

Монгол Улсад шинжлэх ухааны Мал эмнэлэг 1923 оноос эхлэн буй болсноос хойш  эдүүгээ 97 жилийг ардаа орхижээ. Би энэ хугацааны түүхэн хөгжлийн явцыг дүгнэж, цэгнэх гээгүй ба зөвхөн Мал эмнэлгийн  байгууллагын  мэргэжлийн удирдлага, боловсон хүчний бодлого нь  малын эрүүл мэндийг хамгаалах үйл ажиллагааны үр дүнтэй  хэрхэн уялдаа холбоотой болох талаар өөрийн бодлоо хуваалцахаар  өргөн барьж байна.

Товчхондоо 1923 - 1989 он хүртэл буюу төвлөрсөн эдийн засгийн, 1990-оноос өнөөг хүртэлх буюу зах зээлийн нийгмийн  үе гэж 2 хуваан үзэж болох ба 1923-1989 онуудад Мал эмнэлгийн байгууллагыг бэхжүүлэх, бүтэц тогтолцооны хувьд Олон улсын   жишигт хүргэх, үндэсний мэргэжлийн боловсон хүчнийг бэлтгэх,  хангах, орон нутагт мал эмнэлгийн салбарыг шинээр байгуулах, бааз суурийг  бэхжүүлэх, малын өвчинтэй тэмцэх талаар төр засгийн бодлого шийдэвэрүүдийг дэс дараатай хэрэгжүүлэх  зэрэг олон асуудлуудыг шийдэж байжээ. Энэ үед Мал эмнэлгийн  байгууллага нь бүтэц тогтолцооны хувьд улсын хэмжээнд  Мал эмнэлгийн ерөнхий газар, аймагт Мал эмнэлгийн газар, сумдад Мал эмнэлгийн тасаг, сум дундын оношлогооны кабинет, баг бригадад малын бага эмчийн салбар, эмчилгээ тэжээлийн цэг зэрэг бүхий л бүтэцийг буй болгож мэргэжлийн боловсон хүчин, мэргэжлийн удирдлагаар ханган , төсөв санхүүгийн хувьд бие даасан байгууллага болж бэхжсэн.

Дээрхи хугацаанд Монгол улсын Малын ерөнхий эмчээр анх томилогдсон орос мэргэжилтэнг эс тооцвол 67 жилийн хугацаанд 18 хүн томилогдож  1940 оноос хойш харьцагуй тогтвортой ажиллаж байжээ. Тухайлбал Монгол улсын малын ерөнхий эмчээр Г.Дашням багш 21 жил ажилласан байх жишээтэй.

Ерөнхий эмчийн албан тушаалд томилогдон ажиллаж байсан эдгээр малын эмч нар нь тухайн үед мэдлэг, боловсрол, ур чадвар, дадлага туршлагаар салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн шилдэг боловсон хүчнүүд байжээ. Үүний үр дүнд Монгол улс нь богино хугацаанд малын гоц халдварт шүлхий,  мялзан, ямааны годрон, бог малын цэцэг зэрэг өвчнөөс бүрэн эрүүлжиж, малаас хүнд халдварладаг зооноз өвчин болох бруцеллёз, боом, галзуу, сүрьеэ, ям өвчний гаралт тархалт эрс буурч эрүүл мал сүргтэй улс орон болгосон түүхтэй.

Энэ нь тухайн үеийн төр засгийн бодлого шийдвэр болон бидний ахмад үеийн малын эмч нарын нөр их хөдөлмөрийн үр дүн, бахдам ажилт, бахархам гавьяа гэдэгт эргэлзэх хүнгүй байх.

Энэхүү амжилтанд хүрсэн үндэс суурь нь олон хүчин зүйлтэй холбоотой боловч хамгийн гол нь  мэргэжлийн боловсон хүчний зөв бодлоготой байсанд нь оршино.

Энэ үед залуу малын эмч нарыг зориудаар сумдын мал эмнэлгийн тасагт хуваарилан ажиллуулж дадлага туршлагатай болгох, ажлын үр дүн, мэдлэг ур чадварыг харгалзан дэвшүүлэн ажиллуулах зэрэг одоогийн хүн болгоны хэлэх дуртай өнөө чадахуйн зарчим, шатлан дэвших зарчимыг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж  байжээ гэж бодогдоно.

1990 оноос улсын хэмжээнд нийгмийн харилцаа өөрчлөгдөж төвлөрсөн эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих үед нийгмийн бүх салбарт өөрчлөлт, шинэчлэл нэртэй зах зээлийн шуурганд хамгийн ихээр өртсөн байгууллага бол Монголын мал эмнэлэг мөн.

 Бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд ч, боловсон хүчний бодлогын хувьд ч, материаллаг бааз суурийн хувьд ч ихээхэн хүчгүйдсэн. 1990 оноос хойш бүтэцийн хувьд Мал эмнэлгийн Ерөнхий газрыг татан буулгаж ХХААЯ-ны мал эмнэлгийн газар, ЗГ-ын хэрэгжүүлэгч агенталг Мал эмнэлэг, үржлийн газар нэртэйгээр улсын хэмжээнд зохион байгуулсан бол аймагт Мал эмнэлгийн газрыг татан буулгаж Хүнс, хөдөө аж ахуйн бүтэцэд нэгтгэж Мал эмнэлгийн алба болгон цомхотгосон. Харин сумдын Мал эмнэлгийн тасгийг улсын хэмжээнд хувьчилж, хувьд шилжүүлсэнээр “Мал эмнэлэг”  гэдэг мэргэжлийн байгууллагын хувь заяа бүрхэг болсон юм.

Шилжилтийн үе буюу 1990 оноос 2020 он хүртэлх 30 жилийн хугацаанд Монгол улсын малын ерөнхий эмчээр  15 хүн томилогдон ажиллажээ.  Хугацааны хувьд нэг хүн 6 жил , нэг хүн 4 жил, 3 хүн 3  жил  ажиллаж байсан ба бусад нь хэдэн сараас 1-2 хүртэлх жилийн хугацаанд ажиллаж байсан байна. Ингэж ойр, ойрхон халаа, сэлгээ хийх нь эрх мэдэлтэй дарга нарын эрх ашигтай холбоотой болохоос улс орны эрх ашигт нэн хортой юм.  Ялангуяа 2000 оноос    эхлэн  сонгуулийн жилийн циклээр аль нэг  олонх болсон нам нь хамгийн түрүүнд Мал эмнэлгийн агентлагийн бүтэц, орон  тоог өөрчлөх, улмаар агентлагийн даргын  албан тушаалыг мэргэжил, ур чадвар, дадлага туршлагыг харгалзахгүйгээр улс төрийн бялуу болгон хувиргасан нь нэн харамсалтай. Өөрөөр хэлбэл мал эмнэлгийн байгууллагын үйл ажиллагаа алдагдаж, боловсон хүчний бодлого, мал сүргийн эрүүл мэндийг хамгаалах ажил үйлчилгээнд доголдол гарсан. Үр дүн нь юу байсан вэ гэвэл 2000 оны эхээр улсын хэмжээнд устгагдсанд тооцогдож байсан шүлхий, бог малын мялзан, цэцэг, гахайн сонгомол мялзан зэрэг гоц халдварт өвчний гаралт тархалт газар авч, урд өмнө манай улсад гарч байгаагүй үхрийн хорт салст халуурал, хонины аденаматоз, гахайн үржил, амьсгалын замын хам шинж, Африкийн гахайн мялзан зэрэг шинэ төрлийн халдварт өвчнүүд гарч эхэлсэн ба түгээмэл тархацтай боом, бруцеллёз, галзуу зэрэг өвчний гаралт тархалт нэмэгдсэн. Энэ нь Мал эмнэлгийн байгууллагын бүтэц тогтолцоог  өөрчилж, мэргжлийн боловсон хүчний бодлогыг үгүй хийж, Мал эмнэлгийн байгууллагыг хүчгүй болгон зөнд нь орхисоны   гай гэж хэлэхээс өөр аргагүй юм.

Эдгээр халдварт өвчин газар авсанаар багагүй малыг зориудын устгалд хамруулах, нөхөн төлбөр, эм вакцин, хорио цээрийн арга хэмжээ, тарилгын зардал гээд хэдэн арван тербумаар тооцогдох хөрөнгө  зарцуулсаныг дурдах нь зүйтэй байх.  Мал эмнэлгийн байгууллагын мэргэжлийн удирдлага, боловсон хүчний бодлого нь мал сүргийн эрүүл мэндийг хамгаалах үйл ажиллагааны үр дүнтэй  шууд  хамааралтай болохыг үүнээс тодхон харж болохоор байна.

Мал сүргийн халдварт өвчний нөхцөл байдал сүүлийн жилүүдэд улсын хэмжээнд анхаарал татах хэмжээнд хүрч, гадаад дотоод худалдааны чөлөөт байдалд сөрөгөөр нөлөөлж, улсын эдийн засагт ихээхэн хэмжээний бодит хохирол учирсан,  Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын экспэртүүдийн Монгол улсын Мал эмнэлгийн байгууллагын үйл ажиллагаанд  хийсэн хөндлөнгийн үнэлгээ, дүгнэлт, зөвлөмж  зэргийг харгалзан үзэж,  2 ч парламент дамжсан “Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулийг МУ-ын Их Хурал 2017 оны сүүлээр хэлэлцэн батлаж 2018 оны 06-р сарын 01-нээс  эхлэн дагаж мөрдөн ажиллаж байна.

Хууль хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд 25 жилийн дараа  Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Мал эмнэлгийн Ерөнхий газрыг дахин шинээр байгуулж бүтэц орон тоо,  хөрөнгө санхүүгийн хувьд улс, аймгийн хэмжээнд бие даасан байгууллага болгон өөрчлөн зохион байгуулсанаас хойш жил 6 сарын хугацаа өнгөрч байна.

Энэ хугацаанд багагүй ажил амжуулсаныг үйгүйсгэх арагүй ч шийдэлээ хүлээсэн олон асуудал байсаар байна.

Түүний нэг нь МУ-ын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг, Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын дарга бөгөөд Монгол Улсын Малын ерөнхий эмчийн ажлын байрны сонгон шалгаруулалтыг тодорхой бус шалтгаанаар өнөө хүртэл хойшлуулсаар даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчтэй  байгаа асуудал юм.

Одоо хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа Төрийн албаны тухай хуулийн    7.1.5- д “төрийн жинхэнэ албан тушаалд иргэнийг томилохдоо гагцхүү чадахуйн зарчмыг баримтлах”-аар хуульчилсан. Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын дарга бөгөөд Монгол Улсын Малын ерөнхий эмчийн албан тушаал бол төрийн захиргааны эрхэлсэн түшмэлийн өндөр албан тушаал бөгөөд тусгай шаардлага хангасан төрийн жинхэнэ   албан хаагчийг сонгон шалгаруулах замаар томилох учиртай. Төрийн албаны тухай хуулийн 23.2.2-д “эрхэлсэн түшмэлийн ангилалд хамаарах албан тушаалд томилогдох бол төрийн албанд 12-оос доошгүй жил, үүнээс ахлах түшмэлийн албан тушаалд 4-өөс доошгүй жил ажилласан байх” тусгай шаардлагыг хагасан байхаар заасан.

 Монгол Улсын Малын ерөнхий эмчийн албан тушаал бол мэргэжил, мэргэшил шаарддаг албан тушаал тул  “Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулийн  28.6-д “Мал, амьтны эрүүл мэндийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагын дарга бөгөөд ерөнхий малын эмч нь мал эмнэл зүйн чиглэлээр магистраас доошгүй боловсролын зэрэгтэй, мэргэжлээрээ 15-аас доошгүй жил ажилласан малын эмч байна” гэж маш тодорхой хуульчилсан.

Гэтэл одоо түр орлон гүйцэтгэгчээр томилогдсон хүн нь Төрийн албаны тухай болон Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн  шаардлагыг огт хангаагүй,  төрийн жинхэнэ албан тушаалд ажиллаж байгаагүй, малын эмч мэргэжлээрээ 1 жил ч ажиллаж үзээгүй, малын эмчийн дээд боловсролын дипломоос цаашгүй  салбарт  “хэн ч биш ” нөхөрийг төрийн хуулийг уландаа гишгэн Монгол улсын малын ерөнхий эмчээр  томилсон нь үнэхээр гайхамшигтай юм.

Монгол улсын малын ерөнхий эмчийн албан тушаал бол аль нэг улс төрийн нам дагсан нөхдүүдэд бялуу болгон өгдөг эд бишээ. Монгол улсын үндэсний баялаг болсон эрдэнэт мал сүргийн эрүүл мэндийг хамгаалах, хүн амыг эрүүл, аюулгүй хүнсээр хангах, гадаад, дотоод худалдааны чөлөөт байдлыг хангах, цаашилбал  нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалах үүрэг бүхий онцгой чухал мэргэжил шаардсан албан тушаал мөн.  Ерөнхий малын эмчийн  албан тушаалыг хийчихээр   энэ  салбарт он удаан жил ажилласан, мэдлэг чадвартай, дадлага туршлагатай салбараа мэддэг эрдэмтэн, мэргэжилтнүүд хэдэн арваараа байгаа. Нөгөө талаас нь үзвэл мал эмнэлгийн салбарт ажиллаж байгаа мянга мянган малын эмч нарын дотор Ерөнхий малын эмчийн албан тушаалыг хийчих мэргэжлийн хүн байхгүй гэж байгаа бол түүн шиг эндүүрэл, доромжолол байхгүй шүү.

Булаг эхэндээ булингартай бол адагтаа булингартай гэж зүйр үг байдаг. Хууль бусаар томилогдсон албан тушаалтан хууль бус зүйлтэй эвлэрдэг жамтай.  Ганцхан баримт хөндөхөд 2019 оны эхээр төвийн бүсийн аймгуудад манай улсад урд өмнө гарч байгаагүй Африкийн гахайн мялзан гэдэг шинэ халдварт өвчин гарч  хорио цээр тогоох, устгал хийх гээд багагүй ажил ундарсан. Гарсан өвчнийг таслан зогсооход орон нутгийн төсвөөс багагүй хөрөнгө, хүн хүч ажиллаж,  багагүй тооны гахайг зориудын устгалд хамруулсан. Энэ өвчин гарах болсон шалтгаан нь эрүүл, аюулгүй нь болох нь баталгаатай биш   гахайн мах, өөхийг Хятад улсаас импортоор оруулдаг хэдэн аж ахуй нэгжүүдтэй холбоотой байсан. Дээрхи өвчнийг үүсгэдэг вирустэй гахайн мах, өөхөөр хоол хийдэг тансаг ресторан, зоогийн газрын хоолны үлдэгдэлээр гахайгаа  тэжээсэн айл өрхүүдэд  уг   өвчин гарсан.  Тухайн үед хууль, хяналтын байгууллагаас Улаанбаатар хотын дээрх аж ахуй нэгжүүдийн импортоор оруулж ирсэн гахайн мах, өөхнөөс авсан дээж нь шинээр гарсан гахайн өвчний үүсгэгчтэй байхыг тогтоосон.  Энэ өвчний үүсгэгч нь хүнд халдварлахгүй боловч өвчин үүсгэгчээр бохирлогдсон гахайн мах өөхөөр хийсэн хоолоор  дамжин халдварладаг онцлогтой юм.

Зориудын устгалд хамруулсан гахайн эзэдэд тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр олгох байсан ч Мал эмнэлгийн ерөнхий газраас нөхөн төлбөр олгуулах талаар ямар ч алхам хийгээгүй.  Зүй нь эрүүл, баталгаатай бус хүнсний бүтээгдэхүүн  импортолсноос үүдэлтэй гарсан халдварт өвчний  улмаас төрд болон иргэнд учирсан хохиролыг буруутай этгээдээр нөхөн төлүүлэх ёстой. Гахайн мах, өөх импортолгч аж ахуй нэгжүүд нь  одоогийн мөрдөж байгаа  Хүнсний тухай, Хүнсний аюулгүй байдлын тухай, Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийг ноцтой зөрчсөн гэмт хэрэг гэж үзэх бүрэн үндэслэлтэй. Харамсалтай нь өвчин гарсанаар төрийн байгууллага төсвийн мөнгөөрөө, жирийн иргэд амжиргааны эх үүсвэр болсон хөрөнгөөрөө хохирч үлдсэн. Хэрэв Ерөнхий эмч салбарын  жаргал, зовлонг ойлгож мэдэх жинхэнэ мэргэжлийн хүн байсан бол зөвд зөөлөн бурууд хатуу зарчим барьж ажиллах нь дамжиггүй байх. Энэ бол захын нэг бодит жишээ.

  Саяхан УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Төрийн албаны төв байгууллагын албаны хүмүүстэй уулзахдаа төрийн албаны шинэчлэлийн тухай, Төрийн албаны тухай  хуулийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллах талаар тодорхой үүрэг, чиглэл өгсөн.

МУ-ын Ерөнхий сайд У. Хүрэлсүх  манай улсад даварсан 3 зүйл байгааг онцолж  нэрлэхдээ 1. Улс төр  2. Уул уурхай. 3.Банкны систем гэж тодотгосон.

Төрийн албыг улс төржүүлдэг, төрийн жинхэнэ албан хаагчийн ажлын байранд улс төрийн эрх мэдэлтэй, өндөр албан тушаалтануудын нөлөөгөөр ямар ч шалгуургүйгээр томилдог, “түр орлон” нэр зүүсэн төр түйвээгчдээс салах цаг нэгэнт болсон. Одоо хэлж ярих биш хэрэгжүүлдэг нь чухал байна.

Төрийн албаны төв байгууллага үүнд онцгой анхаарч төрийн жинхэнэ албан хаагчийн орон тоонд түр ажиллаж байгаа  ажлын байрыг нэн яаралтай зарлаж, сонгон шалгаруулалтыг ямар нэгэн нөлөөнд автахгүйгээр шударга явуулж, шаардлага хангасан иргэнийг томилуулах арга хэмжээ авах нь  чухал байна.

Төрд итгэх итгэл, төрийн албан хаагчдын нэр хүнд ард нийтийн дунд сайнгүй байгаа. Үүний гол шалтгаан нь төрд буруу замаар шургалан орсон нөхдүүдийн гаргаж байгаа алдаа завхаралаас болж шударга ажиллаж байгаа   жирийн төрийн албан хаагчдын нэр, төр сэвтэх учиргүй.

Үнэн хатуу хэлдэг нь ад болж, үнэг шиг шарвалзаж гүйдэг нь од болдог ороо бусгаа энэ цаг үед өөрийнхөө хувийн эрх ашигийг үл тоож мал эмнэлгийн тогооноос 30 гаруй жил хоол хороосон хүний хувьд  “Мал эмнэлэг” гэдэг энэ том айлын эрх ашигийг бодсон ч бас энэ салбарт хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж,  ачааны хүндийг үүрч  яваа мянга, мянган мэргэжил нэгт нөхдийн  эрх ашигийн үүднээс   үүнийг тээрлэв.

 ДАРХАН-УУЛ АЙМГИЙН МАЛ ЭМНЭЛГИЙН ГАЗРЫН МАЛ, АМЬТНЫ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН АЛБАНЫ ДАРГА,   Монголын 2000 дахь малын их эмч

Х. ХАВСАМЕТ

2020.01.10-ны өдөр. Дархан хот