Ж.Эрхэмбаатар: Салхи залуучууд руу эргэснийг мэдэрч байна, ийм үед чадвартай залуус зоригтой гарч ирээд дуугараасай 

Үндэсний тэргүүлэгч сайт www.zaluucom.mn энэ удаагийн “VIP Ярилцлага” буландаа “Эрхэм энд Беркли” хуулийн фирмийн партнер, хуульч Ж.Эрхэмбаатарыг урьж, ярилцлаа.

Хамгийн сүүлд "Тунгалаг тамир" романыг дахиж уншлаа 

-Таны фэйсбүүк хуудсыг сонирхож үзлээ. Номонд их дуртай хүн юм байна гэж бодсон. “Танайд хоноё” нэвтрүүлэгт оролцсоныг чинь үзсэн, гэртээ том номын сантай юм билээ. Ном цуглуулдаг уу. Бас уншдаг байх?

-Номонд үнэхээр дуртай. Ном бол ертөнцийг харах цонх гэж зүгээр нэг хэлчихээгүй. Номоос маш ихийг сурна, олон өнгө, уур амьсгалыг мэдэрнэ. Түүнээс гадна, хуульчид чинь өөрсдөө үйлдвэрлэгчид. Туршлагаараа, уншиж судалснаараа боловсруулалт, дүгнэлт хийгээд, хэргийн гарц, шийдлүүдийг олж танина. Үйлдвэрлэлд тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, машинд шатахуун хэрэгтэй байдаг шиг хуульчийн энергийн эх үүсвэр нь ном.  Байнга л тархи толгойгоо цэнэглэж, ном уншиж байхгүй бол болохгүй. Тэгэхгүй бол бидний тоног төхөөрөмж зэвэрнэ шүү дээ.

-Голдуу хуулийн ном л уншдаг юм уу?

-Сүүлийн үед мэргэжлийн чиглэлийн ном, хэргийн материалаасаа хэтэрч чадахгүй байна. Нэлээд ачаалалтай байдаг. Хааяа тархины дасгал хийх зорилгоор уран зохиолын ном, тэр дундаа богино өгүүллэг унших дуртай.

-Уран зохиолын ном тархи амраах дасгал болдог. Фэйсбүүктээ оруулсан зурагнаас чинь харахад, алдартай зохиолчдын номууд байсан. Хэн гэдэг зохиолчийн номыг сонирхож уншдаг вэ. Хамгийн сүүлд ямар уран зохиолын ном уншссан бэ?

-Тэр, энэ зохиолч гэж сонирхоод, дагнаж уншдаггүй. Би өөрийгөө нэг талаараа их муу уншигч гэж боддог. Номоос өөр ертөнц, өөр хүнийг олж харахыг хүсдэг. Богино өгүүллэгт янз бүрийн амьдралтай, зөрчилтэй дүрүүд гардаг даа. Хамгийн сүүлд “Тунгалаг тамир” романыг дахиж нэг барьж авч уншсан. Унших болгондоо шинэ зүйлийг харж, нээж байдаг. Үнэхээр гайхалтай роман.  Би унших болгондоо аль нэг дүрийг нь илүү онцолж, ажигладаг. Итгэлт баян, Бат, Галсан, Төмөр гээд л. Хамгийн сүүлд уншихдаа Төмөрийн дүрийг илүү анхаарч, барьж уншсан.

-Төмөрийн дүрийг барьж уншсан шалтгаан нь юу вэ. Юу олж авав. Ном уншаад дуусахад нэг ухаарал авдаг даа?

-Дэндүү хуульч хандлага байж магадгүй шүү. Төмөр гэдэг бол одоогийн цаг үед болохгүй хүн болж харагдаад байна. Хулгайч байх гээд байна. Хүний эд зүйлийг нууцаар, хууль бусаар авч байгаа юм чинь хулгайч л болж таарах гээд байна шүү дээ. Яагаад ийм зөрчилдөөнтэй байтал тэр дүр товойж гарч ирээд, хүмүүсийн хайр хүндэтгэлийг төрүүлэв. Үүнийг л харж уншсан. Төмөрийн үйл хэрэг тэмцлийн нэг хэлбэр. Тухайн үедээ л өөрийнхөө чадахаар л тэмцээд байна. Төмөрт хүч тэнхээ, бяр чадал байсан учраас түүгээрээ тэмцээд, тухайн үеийн мөлжигч ангийн мал хуйг аваад, тусламж хэрэгтэй буюу нийгмийн халамж хэрэгтэй хэсэгт өгч байгаа юм. Нэг талаараа халамжийн үйлчилгээ үзүүлээд байна. Энэ бол том дүрээр нь харах өнцөг.

Бүр нарийвчлаад уншвал тэр дүр болох болохгүй зүйлийг хийж байгаа юм. Нэгдүгээрт, ахынхаа морийг хулгайлдаг. Үүнээс үүдэлтэй ахынх нь амьдрал, хувь заяа орвонгоороо эргэж байна. Хоёрдугаарт, Хонгорыг “Эр хүн эр хүндээ хайртай” гэж байгаад өөрийнхөө зам руу оруулчихаж байгаа юм. Гуравдугаарт, Галсангийн эхнэрийг нь аваад суучихдаг. Энэ бол сөрөг үйлдэл байхгүй юу. Дөрөвдүгээрт, Түгжил хулгай хийхэд хариуцлага хүлээлгэх ёстой байтал суллаж явуулсаар байгаад цааш цаашдын сөрөг үр дагаварт хүргэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн түүний шийдвэр нь бусад хүний амьдралд сөрөг тусаад байна. Үүнийг бид “Хулгай хар мөртэй” гэдэг юм. Гэтэл тэр хүн уншигчдад эерэгээр л харагдаад байгаа юм. Энэ романых нь гайхалтай чанар байна уу. Эсвэл нийгэм, цаг үе болгонд хүнийг янз бүрээр хардаг өнцөг байна уу. Энэ зөрчилдөөнд илүү төвлөрч уншихад сонирхолтой юм билээ.

-Яг л хуульч хүний нүдээр харж уншиж. Мэргэжлийн өвчин гэдэг нь юм биш үү.  Уран зохиол сонирхогчид энэ номыг илүү уран сайхны талаас нь харж, уншдаг байх?

-15 жил хууль хөөгөөд явчихаар бүх зүйлийг нь тэр өнцөг рүү оруулдаг болчихдог юм байна.  Хүн нь өөрөө эвдэрч байна гэсэн үг, задарч чадахгүй. Гэхдээ маш их сөрөг талтай, зөрчилдөөнтэй дүр уншихад эерэг болж харагдаад байгаа нь надад сонирхолтой санагддаг. Тиймдээ ч Төмөрийн дүрийг барьж уншсан юм.

Эхнэр минь "Щелкунчик" бүжгэн жүжигт тоглосон нь бидний амьдралын хамгийн гайхалтай мөч 

-Фэйсбүүк хуудсыг чинь харахад, үлгэр жишээ эр хүн, эхнэртээ бүх хайраа зориулдаг хүн шиг санагдсан. Монголд ийм эр хүн олон байгаасай гэж бодогдохоор. Гэр бүлийн харилцаа маш гоё харагдсан?

-“Эхнэрээ зөв сонго. Бусдыг  нь эхнэр чинь сонгочихно” гэдэг үг байдаг даа. Эхнэрээ зөв сонгочихсон байхад бүх зүйл болно. Тэр хүний чиний өмнөөс сонголт хийх гээд байна шүү дээ. Тиймээс эелдэг, маш сайхан харилцахгүй бол болохгүй шүү дээ. За наргиан шүү. Хайр сэтгэл байгаа юм чинь халуун, дулаан уур амьсгал байлгүй яахав. Ийм гэр бүл олон байгаа байх. 

-“Танайд хоноё” нэвтрүүлгийг үзэхэд, эхнэрийн чинь мөрөөдөл бүжигчин болох гэж байсан. Сүүлд фэйсбүүк хуудастаа бүжиглэх гэж байгаа бололтой зураг оруулсан байна билээ. Мөрөөдлөө биелүүлсэн байх нь уу. Эхнэрийнхээ мөрөөдлийг биелүүлэхийн төлөө хамт зүтгэж, хичээсэн байх?

-Манай эхнэр ДБЭТ-ын тайзан дээр гарчихсан. “Щелкунчик” гэдэг аугаа том бүжгэн жүжигт жижиг дүрд тоглож, тайзан дээр гарсан. Энэ бол бидний амьдралын хамгийн гайхалтай мөч байсан. Өнгөрсөн жил мөрөөдлөө биелүүлсэн. П.Алтанхуяг гавьяат жил бүрийн шинэ жилээр тоглолт хийдэг. Тэр тоглолтод нь багтаж чадсан. Эхнэрийн минь олон жилийн мөрөөдөл энэ байсан. Мөрөөдлөө биелүүлэхийн төлөө олон жил зүтгэсэн. Зүтгэлийнх нь шагнал байх. Бид хоёр байнга балет үзэхийг хичээдэг. Балет үзэж байгаад “Тэр олон бүжигчдийн хамгийн захад нь ч хамаагүй зогсоод, тайзан дээр л гарчих юмсан” гэж ярьдаг байсан юм. Түүнийгээ биелүүлсэн. Мэдээж гол дүрд тоглоогүй ч гэсэн маш гоё дүр бүжиглэсэн. Хөөрхөн хэдэн ишиг, хурга хариулдаг хоньчин бүсгүйн дүрд тоглосон юм. Тэр том тайзан дээр олон мундаг бүжигчид, жүжигчидтэй хамт гарна гэдэг амаргүй байсан. Гэхдээ л эхнэр маань чадсан.  Хонинд хөөрхөн хүүхдүүд бүжиглэдэг юм. Тэр том балетыг чимэж байгаа хэсэг байхгүй юу. Тэр хэсэгт хоньчноор нь тоглож, бүжиглэсэн дээ.

-Эхнэр чинь балет сонирхдог учраас үздэг үү. Эсвэл та өөрөө сонгодог урлагт дурлагсдын нэг үү?

-Сонгодог урлаг гэдэг хүн төрөлхтний гайхалтай бүтээл шүү дээ. Тэр сод, гайхалтай, уран яруу, хурц хэсгүүдийг мэдэрнэ гэдэг гайхалтай. Бухимдлаа тайлах, гайхамшгийг мэдрэх, энэ амьдралд сайн сайхан зүйл олон бийг олж харах боломж олгодог. Тэр утгаараа балет үздэг. Манай эхнэр үнэхээр дуртай. Эхлээд эхнэрээ дагаад үздэг байсан, сүүлдээ өөрөө дурласан.

-Гадаадын цөөнгүй оронд очсон байх. Сонгодог урлаг сонирхогчид гадаадын том том театруудад орж, дуурь, балет үзэх сонирхолтой байдаг юм билээ. Аль нэг орны том театрт орж, дуурь үзэж байв уу?

-Тийм мөрөөдөлтэй. Мөрөөдөл хэвээр нь нэлээд байлгая гэж боддог. Мөрөөдөлтэй байхаар түүндээ тэмүүлээд, гоё мэдрэмж авна. Тиймээс мөрөөдөл чигээр нь байлгах хүсэлтэй. Одоохондоо мөрөөдлөө биелүүлж чадаагүй л байна.

15 минутын зөвлөгөө өгч, бусдад туслах чадварыг олохын тулд би 20 жил суралцсан 

-Намтрыг чинь уншихад, “Монрос Консалтинг” гэдэг хуулийн фирмийг байгуулаад, ажиллаж байсан юм билээ.  Одоо бол “Эрхэм энд Беркли” хуулийн фирмийн партнер, хуульч. Хуулийн фирмийнхээ нэрийг сольчихсон юм уу. Эсвэл хоёр өөр хуулийн фирм юм уу?

-Би хуульчаар 15 дахь жилдээ ажиллаж байна. Хуульч ганцаараа, эсвэл бусадтай нэгдээд ажиллаж болно. Тухайн үед Орос хамтрагч Дмитрий Борисович, Америк хуульч Арон Шнайдер нартай хамтарч, “Монрос Консалтинг” гэдэг компанийг байгуулж байсан. Бид ихэвчлэн Оросын хөрөнгө оруулалттай компанитай, Оросуудтай хамтарч ажилладаг байсан учраас анхнаасаа нэрээ ч гэсэн “Монрос” гэж өгсөн. Монгол, Оросын хамтарсан гэдгийг харуулсан хэрэг. Харин 2017 онд АНУ-ын Калифорни мужийн Беркли Их сургуулийг Хуулийн ухааны магистраар суралцаж төгсөж ирээд, тусдаа бие даагаад ажиллая гэж шийдсэн. Ингээд “Эрхэм энд Беркли” хуулийн фирмийг байгуулаад, ажиллаж байна. Энэ фирмийн эзэмшигч нь эхнэр бид хоёр. Гэр бүлийн жижигхэн бизнес. “Эрхэм энд Беркли” гэхээр хүмүүс өөрийнхөө болон сургуулийнхаа нэрийг оруулсан юм байна гэж ойлгоод байдаг. Тийм биш. Эрхэм гэдэг нь манай том хүүгийн нэр. Эрхэмбилэг гэдэг юм.  Манай баг хүү намайг АНУ-д суралцаж байхад Беркли хотод төрсөн. Дундын нэр нь Беркли. Эрхэмбаатаны Беркли Эрдэмбилэг гэсэн нэртэй байхгүй юу.  Үндсэндээ миний хоёр хүүгийн нэр юм. Цаашдаа өвлүүлнэ гэж бодоод байна.

-Үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хүмүүстэй жишвэл ЖДҮ гэж ойлгож болох нь байна, тийм үү. Хэчнээн хүнийг ажлын байраар хангаад байна вэ?

-Борлуулалтын хэмжээгээрээ ч, ажилчдын тоогоор ч тэр жижгээсээ жаахан дээшилчих гээд л чадахгүй гацчихсан байдалтай л байна. 10 ажилтантай. Бид хоёртой нийлээд 12 хүн ажиллаж байна даа. 

-Коронавирустэй холбоотойгоор аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа хямарч эхэллээ. Хуулийн фирм, хуульчдын ажил хямарч байна уу?

-Амаргүй байна. Бүх бизнесүүд зогсчихсон, саарчихсан. Ийм үед байгаа мөнгөөрөө гол гол зардлуудаа санхүүжүүлж байгаа. Түүнээс биш шүүхийн зардалд зарцуулаад явахад хэцүү байна. 2008, 2013 онд эдийн засаг хямрахад,  одоо коронавирусийн үед ч гэсэн нэгэн ижил зүйл ажиглагдаж байна.  Юу гэхээр, эрүүгийн хэрэг бага зэрэг өсөж байгаа. Эдийн засаг хямрахаар хүмүүс бухимдана, архи дарс ууна. Мөн өглөг, авлагаа авах гэнэ, нөгөөдөх нь өгч чадахгүй. Тиймээс арай хурц хэлбэрээр асуудлаа шийдэх гэж оролддог ч байж магадгүй.  Энэ мэт хүчин зүйлээс үүдээд гэмт хэргийн гаралт нэмэгдээд байна.

-Танай хуулийн фирмийг үнэтэй хууль зүйн зөвлөгөө өгдөг юм байна гэж анзаарлаа.  Мөн та хэр үнэлгээ өндөртэй өмгөөлөгч вэ?

-Бүх хүмүүсийн толгойнд тийм бодол ордог юм шиг байгаа юм. Нэр хүндтэй хуульчид үнэтэй зөвлөгөө өгдөг, өмгөөлдөг гэж. Яагаад үнэтэй байдаг вэ гэдгийг тайлбарлая. Хоёр хүчин зүйл байгаа. Нэгдүгээрт, би өөрт чинь тулгарсан хууль зүйн эрсдэлийг 15 минут ярилцаад, шийдэл гарцыг нь олоод өгч болно. 15-хан минут ярилцахад шийдчихлээ. Тэгэхээр хүмүүс боддог байх, “15-хан минут болсон шүү дээ, ярьж шальсангүй” гэдэг ч юм уу. Гэтэл би 15 минутын зөвлөгөө өгөхийн тулд сүүлийн 20 жил сурсан. 15 жил ажиллаж, дадлага туршлага хуримтлуулсан байна. Монголд төдийгүй  АНУ, Германд суралцсан. Тийм учраас үнэтэй байдаг. Энд чинь өртөг зардал, цаг хугацаа гээд бүх зүйл шингэдэг.

Хоёрдугаарт, зөвлөгөө авах гээд орж ирж байгаа хүний эрх чөлөө, эд хөрөнгө нь эрсдэлд орчихсон байдаг. Эд хөрөнгө нь эрсдэлд орчихсон байвал зээл, хөрөнгө оруулалт, компанийн гэрээндээ ийм ийм нөхцлүүдийг тусгаж, өөрийн эрх ашгаараа хамгаалаарай гэж хэлэхэд 15 минут хангалттай байх тохиолдол. Харин миний зөвлөснөөр гэрээнд тусгасан нөхцөл нь ирээдүйд тэр хүнийг тэрбумын эрсдэлээс хамгаалдаг. Үр дагавар нь ийм байдлаар очдог учраас үнэтэй байдаг байхгүй юу. Хэдийгээр 15, 20 минут уулзаад салж байгаа юм шиг боловч ийм хэмжээний мэдлэг, чадварыг олж авахын тулд олон жил суралцсан шүү дээ. Нөгөө талаараа бид өндөр, эсвэл бага үнэтэй гэрээ байгуулсан ч гэсэн яг л адилхан стандартаар үйлчилгээ үзүүлдэг. Бага мөнгө өгсөн хүний асуудалд анхаарахгүй, хөөцөлдөхгүй хаях. Өндөр үнэ төлсөн хүний асуудалд илүү анхаарна гэж байхгүй.

Нийгэмд олон л өнгө төрх байна. Төлбөрийн чадвартай хэсэг байна, чадваргүй нь ч бий. Эрхээ хамгаалж чадахгүй ч хэсэг байгаа. Наад зах нь бид хуульчийн мэргэжлийн хариуцлагын дүрмээрээ жилд хоёроос доошгүй хүнд үнэ төлбөргүй хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх үүрэгтэй. Энэ хэрээрээ бид туслалцаа дэмжлэг хэрэгтэй байгаа нийгмийн эмзэг хэсэгт өөрсдөө зардал мөнгөө гаргаад, цагаа зарцуулаад, зөвлөгөө өгч, тусламж үзүүлээд явдаг.  Түүнээс гадна, найз нөхдүүд утасдаад туслаач гэнэ. Зарим фэйсбүүкээр хандаж, юм асууна. Тэр бүрт нь зөвлөгөө өгөөд л ажиллаж байна. Зүйрлэвэл, хүнсний дэлгүүр ажиллуулдаг найз руугаа утасдаад, талх явуулчих гэдэггүй биз дээ. Гэтэл зөвлөгөөг бол утсаар ч хамаагүй өгдөг. Давуу тал юм шиг мөртлөө заримдаа сул тал болоод л ажиллаж байна даа.

-Нийгмийн хариуцлагыг хангалттай үүрэлцэж яваа гэж ойлгож болох нь байна шүү дээ?

-Ер нь үүрэлцэх ёстой. Яагаад гэвэл хуульчид тангараг өргөдөг. Зүйрлүүлж ярьдаг даа, хуульч бол нийгмийн эмч гэж. Эмчлэх ёстой, эмчилгээ шаардлагатай хэсэгтээ үйлчилнэ. Нийгэмд өрнөж байгаа нийтийн эрх ашгийг хөндсөн, зөрчсөн, давалгаалж байгаа асуудал үүсэхэд олон нийт янз бүрээр л хүлээж авч, үнэлдэг. Гэтэл хуульчид нь хууль зүйн хувьд энэ асуудлын цаана юу байгааг хэлж, ярьж явахгүй бол болохгүй юм байна. Бид нэгэнт олуулаа амьдарч байгаа. Тэгэхээд ингэж амьдраарай гээд харилцаагаа хуульд оруулаад биччихсэн. Хуулиа баримталж байж л олон нийт тэнцвэртэй, тэгш, тайван амьдрах ёстой. Гэтэл хуулиа мэдэхгүй, хууль бус үйлдлүүд нь давамгайлаад, түүнийг нь хүмүүс зөв гээд зүтгэчихээр тогтворгүй байдал үүсэж байгаа юм. Тэгээд л “Энэ алуурчин, ийм хүнийг шийтгэ, хорь, алж устга, хороо” гээд л уриалга гаргаж байна. Цаазаар авах ял байх ёстой, химийн тариа хийчихье ч гэдэг юм уу.

Энэ нь яагаад болох юм, болохгүй юм бэ гэдэг зааг хуульд байх ёстой юм. Энэ заагийг нь тэнцвэртэй хийж өгөхгүй бол нийгэмд тогтворгүй байдал үүснэ. Шүүмжлэлтэй маш олон асуудал үүсэж байхад хуулийн хувьд ийм учиртай гэдгийг адаглаад л хэлэх ёстой. Үүгээрээ л нийгэмд өвчин гэж байгаа бол эмчлэх ёстой гэсэн үг.  Нөгөө талаараа бид тангараг өргөдөг. Тангаргын үг, үсгээ харсан ч гэсэн олон нийтэд үйлчлэх үүрэгтэй.

Өмгөөлөгч чөтгөр, шулам шиг хүнийг буруугүй болгохоор зүтгэдэг гэж зарим нь төсөөлдөг байх, би тийм ажил хийдэггүй 

-Та сая ярианыхаа дундуур цухас дурьдлаа, цаазар авах ял, химийн тариа хийх ёстой гэсэн үзэл бодолтой хүмүүс байгаа талаар. Бага насны охидыг хүчирхийлсэн гэмт хэрэгтний шийтгэлийг нэмэгдүүлье.Тэгвэл энэ төрлийн гэмт хэрэг багасаж магадгүй гэж хүмүүс ойлгоод, яриад байх шиг байна. Үнэхээр химийн тариа хийгээд, эсвэл цаазаар авдаг болчихвол энэ хэргийн гаралт багасах уу. Олон улсад тийм жишиг байдаг уу?

-Олон улсад гэлтгүй Монголын тохиолдлыг л аваад үзье. Монголд цаазаар авдаг байсан уу, байсан. Бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн тохиолдолд цаазаар авдаг байсан юм. Цаазаар авах ялтай байх үед үйлдэгдэж байсан гэмт хэргийн тоо цаазын ялгүй болсон өнөө үед буурсан. Яагаад хүмүүс энэ асуудлыг түлхүү хөндөж яриад байна гэхээр, мэдээлэл солилцоо маш хурдтай болчихлоо. Энэ хэрээр олон нийтийн анхаарлыг татаад байна. Статистик тоо харахаар, гэмт хэрэг буурсан. Хүмүүсийн яриад байгаа логикоор бодвол цаазаар авах ял байхгүй болчихсон юм чинь энэ төрлийн гэмт хэрэг нэмэгдэх ёстой биз дээ. Нэмэгдээгүй байна шүү дээ.

Гэмт хэрэг гэдэг шалтгаан нөхцөлтэй. Монголд үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн төрлүүдийг аваад үзэхээр, хулгай, дээрэм, залилан давамгайлж байна. Мөн төслийн хэрэг бий. Хүчирхийлэл, бэлгийн эрх чөлөөний эсрэг гэмт хэрэг харьцангуй бага. Хамгийн их үйлдэгдэж байгаа гэмт хэрэгт анализ хийгээд үзэхээр, шалтгаан нөхцөл нь маш ойлгомжтой. Нэгдүгээрт, ядуурал, хоёрдугаарт архидалт. Нийт гэмт хэргийн 80 орчим хувийг согтуу хүмүүс үйлдэж байна. Улаанбаатар хотод гарсан гэмт хэргийг газрын зураг дээр тавиад харахад, 80 орчим хувь нь гэр хороололд. Гэр хороололд камер, гэрэлтүүлэг байхгүй. Нийгмийн ядуувтар хэсэг нь тэнд амьдарч байна. Хараа хяналт байхгүй, төрийн үйлчилгээ, цагдаагийн эргүүл, хамгаалалт хүртээмжтэй биш. Дээр нь архидалт нэмэгдэнэ. Энэ хүчин зүйлийг л бид шийдвэрлэх ёстой. Тэгж байж гэмт хэргийн гаралт буурна.

Эрүүгийн хуулийн ялын бодлогод хэн нэгнээс өс хонзон авах зорилго ерөөсөө байдаггүй. Хэн нэгний амь насыг хохироосон бол хэрэг үйлдсэн хүнийг алж байж өс хонзон тайлагдана гэж бодъё л доо. Гэтэл өс хонзон тайлах зорилго Эрүүгийн хуульд байхгүй.  Гэсгээл цээрлэл хүлээх ёстой. Гэхдээ гэсгээл цээрлэл нь хүмүүнлэг, хийсэн үйлдэлд нь тохирсон, урьдчилан сэргийлэх чиг үүрэгтэй байдаг. Гэтэл зарим хүмүүст шоронд сууж байгаа нь гэсгээл биш болчихсон байна. Зарим нэг нь тэнд хоолтой байгаа нь сайн байна гэж бодох жишээний. Тиймээс бид ялын бодлогодоо зөв тэнцлийг л олж оруулж, хадгалах ёстой.

-Хуульч хүн мэргэжлийн сэтгэлзүйчийн хэмжээнд ажилладаг болов уу гэж боддог. Бусдад зөвлөгөө өгдөг, чиглүүлдэг. 15 жил хуульчаар ажиллахаар сэтгэлзүйчийн хэмжээнд хүрч байгаа байх?

-Хүрч байгаа эсэхийг сайн мэдэхгүй байна. Яг баривчлагдаад, цагдан хоригдсон үйлчлүүлэгчтэйгээ уулзаад, цаг ярилцлаа гэж бодъё. Уулзсан хугацааны 90 хувьд нь тэр хүнийг тайвшруулах, айдсыг нь гэтэлгэх, давах талаас нь зөвлөх маягаар л ажиллана. Тэр хүн чинь ирээдүйнхээ талаар асар муу муухайг төсөөлчихсөн байгаа шүү дээ. Шоронд  ороод, амьдрал ахуй, нэр төр гээд бүх юм байхгүй болчихлоо гээд. Тэр бухимдлаас нь чөлөөлөх, төсөөллийг нь эерэг болгох гээд ярина, ажлын шаардлага гарна. Энэ утгаараа бид чинь яах аргагүй сэтгэлзүйч шиг л ажиллах болдог. Үйлчлүүлэгчийнхээ зовлон, жаргалыг нь мэдэрч байж зөвлөгөө өгөхгүй бол ойлголцохгүй шүү дээ. Үйлчилгээний чанараа сайжруулъя гэвэл энэ чиглэлээр ойлголттой болж, ур чадвараа дээшлүүлэх шаардлагатай болж байна.

Нөгөө талаар нийгэмд болж байгаа үйл явцыг харж, судалж байдаг, адаглаад л гэмт хэргийн гаралт, нөхцөл байдалтай холбоотой судалгаа хийдэг учраас социалогич байх шаардлагатай. Адаглаад л судалгааны арга зүйг өөртөө эзэмшсэн байх ёстой. Сургалтын программд ч энэ төрлийн хичээлүүд багтдаг л даа.

-Өмгөөлөгч хийхэд янз бүрийн зүйл тохиолддог болов уу. Буруутай нь тодорхой хүнийг ч өмгөөлөх тохиолдлууд байдаг байх. Буруутайг нь мэдээд байгаа мөртлөө хүн өмгөөлөх ямар вэ?

-Хүнийг өмгөөлнө гэдэг чинь буруутайг нь буруугүй болгох гэж байгаа хэрэг биш шүү дээ. Хүн болгон тодорхой хэмжээний буруутай, учир холбогдолтой байдаг. Бид тэр хүмүүст хууль зүйн туслалцаа үзүүлж ажиллахдаа “Бурууг чинь зөв болгоно” гэдэггүй. Буруу байна. Хууль зөрчсөн, гэмт хэрэг хийчихэж. Харин тэр гэмт хэрэгт тохирсон, хуульд нийцсэн ял шийтгэлийг, зүйлчлэлийг, хүндрүүлэх, хөнгөрүүлэх нөхцөл байдлын дэнсийг олохын төлөө ажилладаг. Зарим хүний төсөөллөөр өмгөөлөгч чөтгөр, шулам шиг хүнийг буруугүй болгох гэж зүтгэдэг гээд ойлгочихсон. Бид тийм ажил хийдэггүй.

-Та миний асуултыг жаахан буруугаар ойлгочихлоо. Би хувь хүний сэтгэл зүй талаас нь асуугаад байгаа юм. Хэр зөрчилддөг вэ?

-Маш хурц хурц хэргүүдэд ороход тэр хэрээрээ сэтгэл санааны хүнд цохилтод орно. Тэр дундаа хамгийн хэцүү нь үйлчлүүлэгчтэйгээ зөрчилдөх. Би өөрөө тэр хүнийг үзэн ядаад байвал өмгөөлж чадахгүй. Тэр тохиолдолд шууд татгалзах ёстой. Дотор сэтгэлд зөрчил үүсвэл өмгөөлж чадахгүй. Харин нэгэнт хэрэгтэй нь танилцаж, ярилцаж байгаад, хууль зүйн туслалцаа үзүүлнэ, гэрээ байгуулаад ажиллана гээд шийдчихсэн бол Ж.Эрхэмбаатар гэдэг хувь хүнийг хойш нь тавина. Ж.Эрхэмбаатар гэдэг өмгөөлөгчийн хувьд заавал ажиллах ёстой. Шантрах эрх байхгүй, эцэст нь хүртэл ажиллана. Зөрчилдөөнийг орхих хэрэгтэй болно.

-Өмгөөлөгч хүн маш их нууцыг өөртөө тээж явах болдог. Их зүйлийг бусдаас нууж явна гэдэг хэцүү. Багтармаар болдог уу. Эхнэртээ ярьж хөнгөрдөг үү, эсвэл сурчихсан байдаг юм уу?

-Мартчихдаг юм. Мартаад сурчихдаг. Эхлээд мартахгүй, бухимдана, зүрх өвдөнө, санаа алдана. Яваандаа мартчихдаг. 

Би өөрийгөө сонгуулийн зардлаа олох чадвартай гэж харж байгаа 

-Таныг 2020 оны сонгуульд өрсөлдөх юм байна гэж ойлгоод байгаа. Бэлтгэлээ базааж байна уу?

-Бэлтгэж л байна. Тодорхой хэмжээнд судалгаатай хөдлөх ёстой. Судалгаа хийгээд үзлээ. Судалгааны дүн харьцангуй гайгүй байна. УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуулийн ажлын хэсэгт орж ажилласан. Манай сонгуулийн хууль залуучуудад нэлээд халтай, ярвигтай болсон. Сонгуулийн тогтолцоо нь өрсөлдөөнд ямар нөлөөлөл үзүүлж   байна гэдгийг харсан. Олонд танигдчихсан хүмүүст давуу талтай, одоогийн УИХ-ын гишүүд ч гэдэг юм уу. Шинэ залуу, өөрийгөө таниулах гэж байгаа хүмүүст боломж нь хаагдмал, хязгаарлагдмал хууль болсон. Одоо яахав, нэгэнт ийм хууль баталчихсан юм чинь тоглоомын дүрмийг дагаад өрсөлдөж үзэхээр хичээгээд л ажиллаж байна.

-Таныг МАН-аас өрсөлдөнө гэсэн таамаг их гарсан. Хүмүүс ч тэгж ойлгож байсан байх. Гэтэл бие дааж өрсөлдөх сураг гараад байна. Яагаад намд орсонгүй вэ?

-Би одоогоор намын гишүүн биш. Бие дааж өрсөлдөх шийдвэрийг нэлээд эрт гарна. Би МАН-ынхантай хамтарч ажилладаг. Миний таньж мэддэг, нөхөрлөдөг зөндөө л залуучууд, ах, эгч нар байгаа. Төрийн зүтгэлтнүүд ч бий. Тэр хүмүүс намайг намд ор гэдэг зөвлөгөөг өгөхгүй биш өгч байсан. Би ч МАН-ыг нам гэдэг институтынхаа хувьд арай илүү хөгжсөн, хэлбэр дүрсээ олчихсон гэж харж байгаа. Гэхдээ залуучууд намд орно гэдэг амаргүй юм байна. Намд орох, нэвтрэх хаалга цөөхөн. Тэр нь маш их бэрхшээл саадтай.  Хүч энерги шаарддаг юм байна. Тэр надад жаахан хэцүү санагдсан. Ингэж хүч энергиэ зарцуулж, үрэн таран хийж байснаас өөрөө өөртөө эзэн болоод л явж байя.

Бие дааж өрсөлдөхөд нэг том давуу тал байна. Юу гэхээр, сонгуульд оролцоод ялагдсан ч миний л буруу. Би л чадсангүй гэнэ. Намд ороод, багаараа ажиллаад явахад асуудал гарахад л  “Тэрнээс болоод унасан” гэх мэтээр гомдол санал гардаг. Бие даахад тэгэх шаардлага байхгүй. Би өөрөө л чадсангүй дээ гээд өнгөрнө. Ийм давуу талтай санагдсан. Одоогоор бие даая гэсэн бодолтой байгаа. Тавдугаар сарын 16-ныг хүртэл хугацаа байна. Тэр хүртэл юу болж, яаж өрнөхийг мэдэхгүй.

-Намд элснэ гэхээр нэр дэвших боломж олдох уу, олдохгүй юу гэдэг нь хэцүү л байх?

-Тийм. Намын нэр дэвшигчээ сонгож байгаа шалгууруудыг ажиглаад үзэхээр нэгдүгээрт, мөнгөтэй байх ёстой юм шиг байна. Тэр шалгуураас нь эхлээд тэнцэхгүй болох гээд байгаа юм. Хоёрдугаарт, сайн зүйл хийсэн, олонд нэр хүндтэй, өнгөрсөн түүхэнд нь хар бараан юм байхгүй гэхээсээ илүүтэй намын шийдвэр гаргах түвшинд хэн илүү харилцаа сайтай, нөлөөтэй байгаа нь нэр дэвшээд байх шиг санагддаг. Ийм дутагдал намд байна. Тэгэхээр намаас нэр дэвшиж чадахгүй болчихоод байгаа юм. Нөгөө талаар, би намын төлөө өчнөөн жил ажилласан байхад гэнэт нэг нөхөр гүйж орж ирээд дэвшинэ гэдэг шударга биш. Тиймээс бусдын хөдөлмөрийг үрэн таран хийх гээд, өрсөлдөгч болоод, гэнэт намд нэг өдөр орсноо маргааш нь нэр дэвшинэ гэдэг боломжгүй. Энэ үүднээс нь бодоод үзсэн ч намаас нэр дэвшинэ гэдэг амаргүй юм билээ.

-Сонгуульд өрсөлдөнө гэдэг яах аргагүй зардал гаргах л ажил. Та түрүүнд хэлсэн, сонгуулийн хууль залуучуудад халтай гэж. Бас зардал их өссөн талаар ч ярьж байсан. Эрдэм мэдлэгтэй, чадвартай залуучууд сонгуульд өрсөлдөх боломж хумигдаад байна. Нөгөө талаар, сонгуульд өрсөлдөнө гэхээр монголчууд тэр чигээрээ энэ хүн мөнгөтэй юм байна гэж хардаг болчихсон. Таныг ч гэсэн энэ хүн сонгуулийн зардал гаргах хэмжээний мөнгөтэй юм байна гэж харж байгаа. Сонгуулийн зардлаа дийлэх хэмжээний хөрөнгө мөнгө танд байна гэж ойлгож болох уу?

-Би өөрийгөө сонгуулийн зардлаа олох чадвартай гэж харж байгаа. Сонгууль гэдэг хүний итгэлийг татах ажил шүү дээ. Итгэлийг нь татна гэдэг маань дэмжлэг авна гэсэн үг. Би сонгуульд өрсөлдөхөөр бэлтгэл ажлаа эхлүүллээ гээд фэйсбүүк хуудсаараа зарлахад, миний хүлээгээгүй эерэг мэдрэмж төрсөн. Яагаад гэвэл, маш олон хүн дэмжинэ, ийм төлөөлөл төрд байх нь зөв гэсэн. Төгрөг мөнгөнөөс эхлээд яаж ийгээд бүх чадлаараа дэмжинэ гэж бичиж байна. Би өөрөө ч гэсэн гайхаж, тулгамдсан. Сонирхолтой, гоё мэдрэмж төрдөг юм байна. Ийм дэмжлэг байгаа цагт мөнгө босгох, сонгогчдод өөрийгөө таниулна гэдэг гайгүй амархан юм билээ.

Яагаад сонгуулийн хууль залуучуудад сөрөг вэ гэхээр,  залуу хүмүүст хэд хэдэн сул тал байна. Нэгдүгээрт, нас залуу учраас биеэ засаж явж байгаад дөнгөж гэрээ засаж дуусаад л гарч ирж хүмүүс. Олон нийт рүү чиглэсэн ажил хийгээд, би ийм хүн шүү гэдгээ таниулах завдал  ч гараагүй. Хоёрдугаарт, сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдөөд, тойрог томсохоор жижиг мажоратортай харьцуулахад, 3-4 дахин их сонгогчидтой тулж ажиллана. Дунджаар 110 мянган сонгогчтой ажиллах болчихоод байгаа юм. Хэвлэлийн зардал нь л 200 сая төгрөг болчихоод байна. Ухуулагчийн ажлын хөлс өгөх болно. 500 ухуулагчийн хөлс өгнө гэвэл бүр ч амаргүй. Тэр хэмжээгээрээ сөрөг тусаад байна. Ингэхээр бидний дэмжиж байгаа 10 залуугийн найм нь өрсөлдөж чадахгүй болчихож байгаа юм.

Яагаад сонгууль ийм зардалтай болчихов, юунаас болов гэхээр сонгогчдоос болсон юм шиг санагдсан, надад. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчид идэвхийлээд, эрэлхийлээд, мэдээллээ аваад, түүндээ үндэслээд сонголтоо хийдэг бол айл болгонд очиж, ухуулагчаар ухуулга хийлгүүлж, бичиг цаас өгөх шаардлагагүй болчихно. Нэр дэвшигчид вэб сайттай байна, тэндээ мэдээллээ оруулна. Сонгогчид сайт руу нь ороод, мэдээллээ авчихдаг байвал хэвлэлтийн зардал гарахгүй байхгүй юу. Сонгогчид олон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж байж сонголтоо хийдэг үү гэж асуувал тэгдэг гэж итгэлтэй хариулж чадахгүй байна, тийм үү. Тиймээс заавал сонгуулийн сурталчилгааны хоногуудад цаг зав, хөрөнгө мөнгө зарцуулж, нөлөөлөх шаардлагатай болчихоод байна. 

Өнгөрсөн сонгуулиудаас харахад, Үндсэн хуульд заасан иргэдийнхээ сонгох эрхийг баталгаажуулж, Сонгуулийн хууль бичээд байна гэсэн чинь үгүй юм байна. Сонгогдох хууль биччихсэн юм байна. Эрх барьж байгаа нам нь өөрийгөө сонгуулахад зориулсан хууль бичсээр ирж.  Анхдагч буюу сонгох эрхийг хэрхэн яаж хэрэгжүүлүүлэх вэ гэдэг биш би яавал сонгогдох вэ гээд биччихсэн. Ингэхээр тэр тоглоомын дүрмийг захиалж байгаа хэсэг бүлэгт хүссэн хүсээгүй ашигтай байхаар хууль болчихож байгаа юм. Дээрээс нь, энэ хүмүүс чинь эрх мэдэлтэй, нөлөөлөлтэй, хүн хүчтэй. Нэг эрх барьж байгаа намыг татахад, хорооны Засаг даргын хамаатны дүүгийн хүүхдээс эхлээд бүгд татагдах гээд байгаа байхгүй юу. Сүлжээ үүсгээд, бүгд хоорондоо хамааралтай болчихсон. Эдийн засаг, ажлын байр, амьдрал ахуй нь хүртэл эрх барьж байгаа хэдэн хүмүүст хамааралтай болчихоор сонгох эрхээ эдэлж биш өнөөдрийн байгаа бүхнээ хадгалахын төлөө сонгууль өгч байна.

Гэтэл надад тийм юм байхгүй. Би сонгогдлоо гэхэд намайг дэмжиж байгаа хүн хорооны Засаг дарга болохгүй шүү дээ. Болох юм бол намайг сонгох сонголтод тэр хүн яаж хандах бол. Бид ийм л сонгууль хийсээр ирсэн юм байна. Ийм байдлаар сонгогчдоо ч хүмүүжүүлчихсэн. Сонгогчид нь эрүүл сонголт хийхээсээ илүү өнөөдрийн ажлын байраа хадгалах, амьдралаа дээшлүүлэхийн тулд зүтгэдэг тогтолцоог бий болгочихож.

-Сая Сонгуулийн хуулийн ажлын хэсэгт та орж ажилласан гэсэн. Яриад байгаа зүйлүүдээ өөрчлөх гэж хичээсэн байх. Тодорхой хэмжээнд өөрчлөлт орж чадсан болов уу?

-Ерөнхийдөө гайгүй Сонгуулийн хууль болсон. Гэхдээ гол гол шийдвэр гаргалтыг би хийхгүй шүү дээ. Ажлын хэсэгт хуульч Ж.Эрхэмбаатар гэдэг статустай байгаа. Ажлын хэсгийн бусад гишүүд нь бүгд төрийн байгууллагуудын төлөөлөл байсан. Тоон дотор үсэг гэдэг шиг би ганцаараа л иргэн байсан юм. Миний ганц нэг санал туссан. Ихэнх саналыг маань оруулаагүй. Ялангуяа саяын ярьсан чиглэлээр өөрчлөлт хийчихье гэсэн саналуудыг маань оруулаагүй.

Өнгөрсөн 30 жид рүү харвал бие даагчид яагаад ч олигтой харагдахгүй 

-Таныг нэг нэвтрүүлэгт оролцохдоо ярьж байхыг би сонссон юм. “Сонгуульд нэр дэвшигчид УИХ-д хууль баталж, бодлого ярих гэж суудаг. Тиймээс сонгуульд өрсөлдөхдөө би ийм зөв бодлого барина, боловсруулна, гаргана гэдгээ л хэлэх ёстой. Аль зөв бодлого ярьж байгааг нь сонгогчид сонгох ёстой” гэж ярьж байсан. Гэтэл манай улсад сонгогчийн боловсрол ямар байгаа билээ. Манай тойрогт юу хийх юм гэдэг. Эсвэл сонгогдоод ажилласан гишүүнээ хараад “Өнгөрсөн дөрвөн жил манай тойрогт цэцэрлэг, сургууль барьсан бил үү” гэж боддог. Ийм сонгогчид их байхад зөвхөн бодлого ярина аа би гээд очихоор хэцүү дээ?

-Хэцүү байна. Гэхдээ Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Энэ хуулиар одоо байгуулагдах УИХ өмнөхөөсөө газар, тэнгэр шиг ялгаатай болно. Нэгдүгээрт, УИХ-д ямар ч санхүүгийн эрх мэдэлгүй байна. Энэ эрх мэдлийг нь хязгаарлачихсан. Хоёрдугаарт, ямар ч томилгооны эрх мэдэлгүй болно. Ерөнхий сайдаа томилно. Ерөнхий сайд нь салбарын бүх сайдаасаа эхлээд бүгдийг нь томилдог болж өөрчлөгдсөн байгаа. Гуравдугаарт, одоо гишүүд дур зоргоороо, хүссэн хуулиа барьж гүйгээд байна. Хэвлэлийнхний бичээд байдаг шиг поп хууль барьж гүйдэг. Ингэхгүй болно. Шүүсийг нь  шахна гэдэг шиг цэвэр парламетын утга руугаа оруулчихсан. Цэвэр хуулийн төсөл боловсруулдаг, баталдаг, энэ эрх мэдэл, чиг үүрэг рүүгээ орчихсон.

Бүх шийдвэрийг парламент гаргаад, бүх мөнгийг мэдээд, эрх, мэдэл томилгоог хийгээд байхаар бүгд тийшээ зүтгэх нь аргагүй биз дээ. Одоо тийм биш болсон. Энэ маш том алхам болж өгсөн. Хэн нэгэн нь сонгогдохын тулд мөнгөн дээр нь суучихаад, түүнийгээ 76 дов, жалга руу тарааж барьж гүйдэг. Аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй үлдчихдэг. Сонгогчид дээвэр засдаг юм байна гээд ойлгочихсон. Засахгүй бол сонгогдохгүй юм байна гээд бид ч гэсэн хүлээн зөвшөөрчихсөн яваад байдаг. Нийгмийн энэ өвчин яваандаа эдгэрэх юм. Яваандаа бодлого, хууль, хуулийн зохицуулалт ярьдаг болно.

-Тэр өвчнийг эдгээх вакциныг нь сая Үндсэн хуульд оруулаад өгчихөж?

-Яг тийм. Засгийн газарт эрх мэдэл шилжсэн. УИХ оруулаад ирсэн төсвийг нь баталж өгнө. Хуулиа батална. Хуулийг хэрэгжүүлэхийг Засгийн газраас шаардана. Бусад эрх мэдлээ Засгийн газар бие даагаад, тууштай хэрэгжүүлээд л явна. Засгийн газар ч гэсэн бүрэн утгаараа ажиллахаар хүчтэй, байгаа санхүүгийн нөөцөө зөв зарцуулах боломжтой болсон. Жалга, дов болгонд аваачиж хаяад, аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй болгохгүй. Ийм эрх зүйн орчинтой болсон.

-УИХ бодлого уралдуулах газар. Хоёулаа өөдрөгөөр төсөөлье. Та бие дааж өрсөлдөөд, сонгогчид танд итгэл хүлээлгээд, парламентад орчихлоо гэж бодъё. Таны голчлон барьж уралдуулах бодлого юу байх вэ. Энэ талаар боддог байх?

-Би одоо хийж байгаагаа л хийнэ. Энд онцгой, зөв, гоё бодлого гээд байх шаардлага ч байхгүй. Одоо би юу хийж байна гэхээр, тодорхой хуулийг хэрэгжүүлээч гэж шаардаад л явж байгаа. Хэрэгжүүлэхгүй байна гээд Захиргааны шүүхэд нэхэмжлэл гаргаад, стратегийн өмгөөллийн төслөө бичээд явж байгаа. Бие даагчаар сонгогдоод орвол парламентад сөрөг хүчний үүрэг гүйцэтгэнэ. Хуулиа ойлго, хэрэгжүүл, сайжруул, энэ гурван үгийг л хэлнэ. Үйлдлээ болгож явна. Түүнээс өөр шинэ юм санаачлаад явна гэвэл онцгой зүйл гарахгүй.

-Өнгөрсөн хугацаанд сонгогдсон бие даагчид бие дааж өрсөлдөх хүмүүсийн, мэдлэг, чадвартай залуусын орон зайг бөглөөд хаячихлаа. Хүн муулсан болох байх, гэхдээ л С.Жавхлан, З.Алтай гэх зэрэг гишүүд яаж ажилласныг, ажиллаж байгаа иргэд харж байна. Хүмүүс одоо бие даагчдыг илүүтэй сонгоё гэдэг үзэл бодолтой байх шиг. Олон бие даагч гараад ирвэл яах вэ, тэд бүлэг болж нэгдэж чадах уу. Эсвэл кноп зардаг гэж харддаг шиг болчих вий гэдэг болгоомжлол байна?

-Хэрвээ бид өнгөрсөн 30 жилээ харвал яагаад ч хөгжихгүй. Өнгөрсөн 30 жил рүү харвал бие даагчид яагаад ч олигтой харагдахгүй. Харин бие даагчид хэдэн хууль санаачилж, өргөн барьсан юм гэж асуувал тэр хүний ур чадвар, хичээл зүтгэлийг илүү тодорхой болгож харах байх. С.Жавхлан гишүүн хэдэн хууль санаачилсан юм бол гээд харвал хэд гарч ирэх бол. Санаачлаад явсан ч унагаад байсан нь хэд юм гэж асуувал бүр өөр тоо гарах байх. Одоогийн хуулиар бие даагчид бүлэг болж болохгүй. Хуулийг нь өөрчилчихвөл яах вэ, болдог болно. Одоогийн байгаа  хууль эрх зүйн орчныг өөрчилсний дараах үр дүнгээр дааж сонгуульд оролцоод, ялалт байгуулаад гарсан хүн УИХ-ын гишүүнийхээ чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд саад болох юм байхгүй. УИХ-ын гишүүн санал өгнө, хууль санаачилна. Өнөөдөр бие даагч гэдэг нэрийг хүртэл өөрчлөх шаардлагатай. Биеэ даасан хүн байхгүй юу. Өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, татуулдаггүй, хэн нэгэнд зүүгддэггүй, бие даасан хүн шүү дээ.

Төсвийн мөнгийг нэг дарга аваад, шамшигдуулж болоод байгаа бол төрд хулгайч нар орно

-Манай залуучууд амьдрал нь өсөж дэвжээд, өнөө маргаашдаа санаа зовохоо болиод, жаахан мөнгөтэй болоод ирэхээрээ гурван юм хийж байна. Эхнэрээ сольдог, уяач болж морь уралдуулдаг, УИХ-д нэр дэвшдэг.  Та хоёрыг нь хийгээд байх шиг байна. Морь сонирхдог гэж ярьсан байсан. Одоо УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших гэж байна л даа?

-Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас  гэдэг. Гэтэл хүмүүс ярьж байгаагаасаа өөрөөр л ойлгоод байх шиг. Биеэ, гэрээ засахад чинь цаг хугацаа орно. Түүний дараа л бэлтгэж бэлтгэж төр засахад оролцох гээд байна шүү дээ. Одоо бид дөнгөж л гэрээ засаад төвхнүүлчихээд дараа дараачийн шат руу нь орох гээд явж байгаа нь буруу биш биз дээ.  Хоёрдугаарт, Монгол Улсын хүн амын гуравны хоёр нь 34-өөс доош насныхан. Тэгсэн мөртлөө УИХ-д 34-өөс доош насны нэг ч гишүүн байхгүй. Нэг ч залуу сайд байхгүй байна. Залуучуудын орон гээд байдаг. Олон залуу хүнтэй болохоор залуучуудын орон гэж үзэх юм уу. Эсвэл төрийн бодлого нь залуусыг дэмждэг. Залуус нь эргээд нийгмийнхээ суурь болдог, аль ч салбарынх нь ачааг үүрдэг улсыг залуучуудын орон гэж үзэх юм уу.

Манай улсад залуучууд олон байна. Гэхдээ ачаа үүрч байгаа нь цөөхөн. Ачаа үүрэх гэхээр амбиц хөөлөө, залуу хүн байж гэдэг. Бүр программчилчихсан. Үүнийг хэн хийж байж болох уу. Одоо УИХ-д байгаа залуу биш хүмүүсийн суртал ухуулга байсан ч байж магадгүй, тийм үү.  Бодоод үзье, би улс төрд ороход залуу байна уу, болж байгаа юм уу. Ингэж өөрөөсөө асуулаа. Гэтэл Ц.Нямдорж гишүүн 31 настай  дэд сайд болоод явж байж. Д.Лүндээжанцан гишүүн 27, 28 настайдаа л Улсын Бага хуралд орсон байх жишээтэй. С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг гээд сайд байсан хүмүүс 22, 23 настайдаа л улс төрд орж. Энэ хүмүүстэй харьцуулахад, би бүр хөгшин хар юм болчихсон байгаа байхгүй юу. Одоо 37 хүрэх гэж байна шүү дээ. Бид нэгдүгээрт, залуу биш байна. Хоёрдугаарт, амьдрал ахуйгаа цэгцлэх гээд түүртэж явж байгаад одоо л ачаа үүрэлцэх бяртай, тэнхээтэй болж эхэлж байна шүү дээ. Бусад залуучууд ч ялгаагүй. Ингээд л улс төрд орж байгаа байх, залуучууд. Уяач гэвэл, би хүүхэд байхын л морь унадаг байсан. Миний нэг хобби л доо.

-Улс төрийг манайхан муухай гэж хардаг болоод удаж байна. Саарал ордонд, парламентын танхимд сууж байгаа л бол хулгай хийдэг. Ард түмний татвараас цугласан төсөв, мөнгийг “идэж, уудаг” гэдэг ойлголт нийгэмд бий болчихлоо. Нэг сайхан эрдэм мэдлэгтэй залуу хуулийн фирм байгуулаад, 10 хүнийг ажилтай болгоод, ачаагаа үүрээд явж байна. Энэ ажлаа хийгээд, улс орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулаад явж байхад болохгүй юм байхгүй. Гэтэл заавал улс төрд орж, парламентын танхимд сууж байгаа зорилго чинь юу вэ?

-Тэнд чинь тэр хүмүүсийг байлгаад л байх юм уу. Одоогийн 76 байгаад л байг уу. Дахиад хэдэн жил байлгах уу. Солих шаардлагатай болсон юм биш үү. Би бол шаардлагатай л гэж харж байгаа. Би сонгогдохгүй байж болно оо, энэ миний гол зорилго биш. Гэхдээ ийм хүмүүсийг битгий сонго. Ийм хүмүүсийг сонгооч, энэ шалгуураар хандаач гэдгийг хэлж явмаар байна. Энэ маш том оролцоо. Сонгууль гэдэг тодорхой хэмжээнд улс төрийн боловсрол олгож байгаа маш том акц. Энэ үеэр, маш их мэдээллийн урсгал дунд хэнийх нь зөв юм, хэн нь буруу яриад байгаа юм гэдгийг тунгаах боломжтой. Ялангуяа сонгуулийн үеэр иргэд нэр дэвшигчид, улс төрийн намуудын төлөөллийн ярьж байгаа зүйлд анхаарлаа хандуулж буй энэ мөчид зөв мэдээлэл өгчихмөөр байна. Тэгвэл нийгэм өөрөө илааршаад л явчихна.

УИХ-д байгаа хүмүүс өөрсдөө  гэмт хэрэг, хулгайн, төсвийн мөнгийг шамшигдуулахын манлайлал болчихсон. Ард түмэн харж байгаад л таамгаар энэ хүмүүсийг хулгайч гэж хэлээгүй байхгүй юу. Мэдрээд, мэдээд байна шүү дээ. 60 тэрбумын луйвар, албан тушаал зарсан гээд л ярьдаг. Хэрэгжээгүй гээд байна. Гэхдээ сумын төв дээр, Засаг даргатайгаа яаж харилцаж байгаад охиноо, хүүхдээ ажилд оруулчихсан гэдгээ мэдээд байгаа юм. Түүнийгээ ярихгүй байгаа байхгүй юу. Яагаад гэвэл хүүхэд нь ажилгүй болох гээд байна шүү дээ. Тэр хүмүүс байгаад л байг уу.

-Энэ удаагийн сонгуульд олон чадвартай залуучууд өрсөлдөх дүр зураг гарч эхэллээ. Мэргэшсэн хуульч, эдийн засагчид. Үүнд би их олзуурхаж байна?

-Нийгмийн нэг үе байна. Нэгдүгээрт, шинэ арван солигдлоо. Хоёрдугаарт, одоогийн улс төрд байгаа, бодлого ярьж буй хүмүүсийн итгүүлэх оролдож байгаа зүйл, улс төрийн чадавхи нь шавхагдаад бүр дуусчихсан. Шинэ юм бодож олоод, санаачлаад ярьсан ч хүлээж авах хөрсгүй болчихлоо. Тэгэхээр залуучууд түүчээлээд явах шаардлагатай юу, тийм. Харин тэр залуучууд нь зоригтой яриасай, оролцоосой. Та олон залуучууд гээд ярилаа. Тоолоод үз дээ, 10 хуруунаас хэтрэхгүй. Яг хийчих чадалтай, өнгөрсөн амьдрал нь бусдад ил, нууж хаах зүйлгүй, айж эмээх юмгүй, хэн нэгэнд татагдаад, түлхэгдээд уначихааргүй залуучууд 10 хуруунаас дээшээ гарахгүй байна. Хүний нөөц дутагдалтай байна шүү дээ. Адаглаад 30 залуу орж парламентад орж ирж байж УИХ-ын бүтээгдэхүүнийг эрс өөрчилнө. 30 залуу гэдэг чинь асар том масс.

Одоо гарч ирж байгаа чадвартай залуучууд дотроо бас нам, эвсэл гээд хуваагдчихсан. Тэр нам, энэ нам. Тэрний хүн, энэний хүн гээд л. Зориуд тэгж хуваадаг юм уу. Эсвэл бидэнд асуудал байна уу гэдгийг хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан залуучууд олон талд задарчихаж. Гэхдээ оролдлогуудыг хийж байна, залуучууд. Салхи залуучууд руу эргэснийг мэдэрч байна. Салхи эргээд, олны дэмжлэг, хүлээлт байгаа үед би тэр сонголт чинь байна гэж зоригтой гарч ирээд дуугарах залуучууд олон байгаасай.

-Сайхан сайхан залуучууд цаг үе болгонд гарч ирж, УИХ-ын гишүүн болж, зөв бодлого ярьж байсан. Хэдхэн жилийн дараа уусаж алга болсон жишээ олон байдаг. Сонгогчдыг энэ байдал маш их хашраасан. “Иддэг, уудаг” гэдэг хүмүүсийнхээ нэгэн адил болчихсон ч явж байх шиг. Үүнийг хувь хүний дархлаатай холбож тайлбарлах нь ч бий. Та хэр дархлаатай хүн бэ. УИХ-ын гишүүн боллоо гэхэд чиг шугамаа алдахгүй, шуналаа дараад явж чадах дархлаатай юу?

-Энэ бол шуналын тухай асуудал биш. Хувь хүний дархлаатай ч холбоотой асуудал биш юм. Хүн болгон шуналтай шүү дээ. Харин хулгай хийх боломж  байхгүй бол хэн ч хулгай хийхгүй байхгүй юу. Боломж л байгаад байвал хулгайлаад л байна. Шунал нь дуусахгүй учраас. Тогтолцоондоо л байгаа. Төсвийн мөнгийг нэг дарга  аваад, шамшигдуулж болоод байгаа бол төрд хулгайч нар орно. Орсон сайхан залуучууд хулгайч болж хувирна шүү дээ. Төсвийн мөнгийг нэг төгрөг гэлтгүй хяналттай, ил тод, нээлттэй зарцуулах ёстой. 3.2 сая байцаагчийг бий болгох байхгүй юу. Түүний дараа хулгай гарах уу, үгүй юу.

Уусдаг гэдэг айхтар үг хэрэглэлээ. Уусдаг тал бий, би санал нэг байна. Яагаад уусчихдаг вэ гэхээр, намын тогтолцоо тодорхой хэсэг бүлгийн хяналттай, хамааралтай болчихсон. Нэг хувьцаат компани шиг. Хяналтын багцийг нь эзэмшчихсэн 3, 4-хөн гэр бүл байгаад, тэд ямар санал гаргана, хэнийг дэмжинэ тэр нь дэмжигддэг, хэрэгждэг. Ийм байгаа тохиолдолд ажлаа явуулах, санаачилгаа хэрэгжүүлэхийн тулд хэн нэгний талд орохоос өөр аргагүй болчихоод байна. Үзэл бодол, итгэл үнэмшлээрээ биш аргагүйн эрхэнд тогтолцооны хайчинд ороод, буланд шахагдаж ирж байна. Үүнд залуучуудын буруу байхгүй. Үүнийг эвдэх санаачилга хэзээ бий болох вэ гэхээр 30 залуу нэгдэж байж л үүснэ. Үүнийг л нурааж чадахгүй бол бид адилхан хохироод л дуусна. Тогтолцооны тээрэмд ороод, дараагийн залуучуудад хаалт, лай болоод л дуусах байх. 

-Хөгжил гэдгийг та юу гэж боддог вэ. Ардчилсан хувьсгал ялж, зах зээлийн эдийн засагт шилжээд 30 жил боллоо. Ардчилсан нийгмийн тогтолцоо руу манайхтай зэрэг шахуу орсон дэлхийн олон улс биднийг аль хэдийнэ тоосондоо булаад явчихлаа. Монгол Улс тоосонд дараатай музейн үзмэр шиг л байна, бусад улсуудтай харьцуулахад. Яавал бид хөгжих вэ?

-Улс орны хөгжлийг хэмжих янз бүрийн л үзүүлэлтүүд байдаг. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал гээд янз бүрийн үзүүлэлт байгаа байх. Улс орон гэдэг бол хувь хүн. Хувь хүний оролцоо нийлж байж ДНБ болдог. Хувь хүний оролцоо, зүтгэл гэдэг хэдхэн зүйл дээр тогтдог. Боловсрол, ажилч хичээнгүй байдал, хариуцлагатай байдал. Бид улс орны хөгжлийг ярихдаа хүний хөгжлөө орхичихсон. Хүмүүсээ яаж боловсролтой болгох вэ гэдэг бодлогоо хаячихсан. Улс орны том бодлого нэрийн дор хамгийн зөв бодлого нь алдагдчихсан.

Улс орон бол та, би. Та, би өнөөдөр гэрээсээ гараад,юу хийж бүтээгээд, ямар эерэг хандлагыг өөртөө олж аваад, бусдад зөвийг түгээгээд, гэртээ өчигдрөөс илүү үр дүнтэй орж ирж чадаж байвал тэр улс орны хөгжил. Мэдээж төрийн дэмжлэг, туслалцаа хэрэгтэй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй, нийгмийн тусламж шаардсан, өндөр настай хүмүүст хэрэгтэй байна. Түүнээс гадна, бидэн шиг хөдөлмөрлөж, бүтээж байгаа хүмүүст урам өгмөөр байна аа. Өнөөдөр ажлын байр бий болгохын төлөө зүтгээд, амьдрал ахуйгаа өөд нь татаад явж байгаа залууст хэн урам өгч байгаа юм бэ. Төрөөс явуулж байгаа нийгмийн халамжийн бодлого чинь аль болох залхуу байлгачих гээд л. Залхуу байсан нэг нь хожчих гээд. Замбараагүй санхүүгийн хэрэглээтэй, зээл авчихсан байсан нэг хэсэг нь зээлээ чөлөөлүүлчихдэг. Өөрийнхөө хэрэгцээг хангаад, хөдөлмөрлөөд, тэтгэврээ зохистой хэрэглээд явж байгаа хариуцлагатай иргэнийг хэн дэмжиж байгаа юм. Хэн баярлалаа гэж хэлж байгаа юм бэ. Хөдөлмөрлөөд, хэдэн айлын амьдралыг аваад явж байгаа залууст хэн талархаж байна. Бидэнд урам дутаж байгаа.