Г.Аким: Хэрвээ Монгол бичиг Өвөр Монголд устах юм бол тэр чигтээ байхгүй болно

Үндэсний тэргүүлэгч сайт www.zaluucom.mn энэ удаагийн “VIP Ярилцлага” буландаа МУСГЗ нэрт дуун хөрвүүлэгч, зохиолч Хатагин овогт Г.Акимыг урьж, монгол бичгээ аварч үлдэх, хэлний дархлааг тойрсон сэдвээр  ярилцлаа. 

-Өвөр Монголд яг одоо үндэсний бичиг, үсгээ хамгаалах тэмцэл өрнөж байгаа. Хятадын Засгийн газраас монгол бичиг хэрэглэхийг хориглож буйтай холбоотой. Манай улс энэ асуудалд ямар байр сууринаас оролцох ёстой юм бол. Хоёр орны харилцааны асуудал хөндөгдөнө гэж зарим хүн үзээд байна. Гэтэл бид үндэсний бичиг, соёлоо хамгаалах ёстой биз дээ?

-Монгол бичиг дэлхийд ганцхан. Дээрээс доош нь бичдэг. Манай Ри багшийн хэлдгээр уншигдана, уншигдана гээд дохиулаад байдаг ганц бичиг шүү дээ. Энэ бол ханз шиг дүрс үсэг биш. Авианы бичиг. Маш өндөр хөгжсөн бичиг юм. Хятадын засаг захиргаа монгол бичгийг хаах, монгол хэлээр хичээл заахыг хориглосон шийдвэр гаргасанд монгол хүний хувьд маш их харамсаж байна.  Би Хятад улсыг НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн конвенцид нэгдэж орсон гэж сонссон. Тэр конвенцид ямар нэг үндэстний хүүхдүүд өөрийнхөө эх хэл, бичгээр бичих, сурах эрхтэй гэж заасан байгаа. Хэрвээ Хятадууд энэ эрхийг зөрчиж байгаа бол дэлхий нийтээр мөрддөг конвенцийг дагаж мөрдөхгүй байна гэсэн үг. Би бас Хятадын Үндсэн хуульд нь заалт байгаа болов уу гэж бодож байна.  Үндэсний цөөнх өөрийнхөө хэлээр ярьж, бичгээр бичих эрхтэй гэсэн заалт бий байх. Гэтэл тэд Үндсэн хуулиа зөрчөөд эхэлэв үү дээ гэж би бодож байгаа.

Конвенц, Үндсэн хуулиа зөрчлөө гэж намайг ярихаар манай дотоод хэрэг л гэх байх.  Гэхдээ бид нөхцөл байдлыг алсаас ажиглаж суугаагийн хувьд ингэж дүгнэж байгаагаа илэрхийлчихэд буруудах юмгүй болов уу.  Хэрвээ монгол бичиг Өвөр Монголд устах юм бол байхгүй болно.  Манайд монгол бичгийг зөвхөн уран бичлэг, чимэглэлийн хэмжээнд л хэрэглэж байна. Монгол хүн мөртлөө бид үндэсний бичгийг хэрэглээнд авч чадаагүй л байгаа. Ганц хэрэглэж байгаа нь Өвөр Монгол. Өвөр Монголд хэрэглэхээ больчихвол энэ бичиг байхгүй болчих юм биш биз дээ гэж санаа зовох цаг болсон. Өвөр Монголын 13 хүн захиа бичсэн байсан. “Бид монгол бичиг, соёлынхоо төлөө босоогоороо үхнэ. Ар Монголынхон маань монгол бичгээ авч хэрэглээсэй. Соёл, уламжлалаа хамгаалаасай” гэсэн захиас бүхий захиа бичсэн гэж би дуулсан.

-Манайд хандсан захиа, уриалга юм байна, тийм үү?

-Тийм. Бидний судсаар монгол цус гүйж байгаа учраас алтан ясны хэлтэрхийгээ өмөөрөхгүй байхын арга алга. Монгол хүн болгон өмөөрөх ёстой. Төр засаг яаж оролцох нь бидний асуудал биш. Дарга нар оролцоно уу, яана уу, хамаагүй. Зарим телевизийнхэн энэ асуудлаар ярилцлага авъя гэж тохиролцсон мөртлөө дараа нь “Манай зарим нар болохгүй гээд байна” гэж хэлээд татгалзаж байх жишээтэй. Хятадууд манай нүүрсийг авахаа больчихно гэж ярьж байна ч гэх жишээний. Монголын Үндэсний телевизээр ярилцлага өгсөн монгол бичгийн зүтгэлтнийг захирал нь дуудаад, “Миний зөвшөөрөлгүйгээр яагаад ийм зүйл яриад байгаа юм” гэж загнаж байна гэнэ. Бид чинь хаашаа л яваад байна даа гэж бодохоор болчихож.  Манай Үндсэн хуульд заачихсан байгаа биз дээ.  Хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй гээд.

Гэтэл бид дарга, захирлаасаа зөвшөөрөл авч үзэл бодлоо илэрхийлэх ёстой болж байна уу. Гэсэн асуулт надад төрж байлаа. Үндсэн хуульд заасан эрхээ эдэлж чадахгүйд хүрч байна уу. Хаашаа л яваад байна даа гэдэг бодол сэхээтэн бидэн төрж байна шүү.

-Бид энэ асуудлаар ЮНЕСКО-д, дэлхийн соёлын өвийг хамгаалдаг байгууллагуудад хандах боломж байгаа байх. Энэ бол хоёр орны асуудал биш. Харин нэг том бичиг, үсгийн соёл мөхөх эсэхтэй хамаатай асуудал болчихоод байна?

-Зарим орны Засгийн газар хүртэл энэ асуудалд санаа зовж байна. Жишээлбэл, АНУ-ын Засгийн газар 100 мянган хүний гарын үсэг цуглуулж байгаа. Түүнд ч гэсэн бид нэгдэх ёстой. Хятадын Гадаад харилцааны сайд чинь Европын орнуудад айлчлал хийгээд яваад байгаа юм байна. Одоо манайд ирнэ гэсэн. Европт эсэргүүцлийн жагсаал болсон талаар телевизээр мэдээлж байсан. Дэлхий нийт энэ асуудалд ингэж хандаж байхад бид зүгээр суугаад, үзэл бодлоо илэрхийлж чадахгүй байна. Яах вэ, хятадууд бидний хэлсэн, ярьсныг тоохгүй ч байж болно. Гэвч бид ярьж л байх ёстой.

Монгол хэлний хичээлийг танаж, Кембрижийн хөтөлбөрт шүтнэ гэвэл бид босох хэрэгтэй

 -Төр засгийн удирдлагууд бичиг, соёл гэдэг углуургаар нь хандаж, байр сууриа илэрхийлбэл илүүтэй анхаарал татаж, хүрэх ёстой хүмүүст нь хүрэх юм биш үү гэж бодоод байгаа юм?

-Би энэ засаг, төрийг ямар бодлого баримталж байгааг сайн мэдэхгүй юм. Би чинь чөлөөндөө гарчихсан хүн. Гэхдээ сая нэг сураг дуулах нь ээ Монголд хичээлийг кембрижийн хөтөлбөрөөр явуулна. Монгол хэлний хичээлийг танана гэсэн яриа чих дэлссэн.  Монгол хэлний хичээлийг танах гэж байгаа бол энэ засаг, төр яаж монгол бичгийг хамгаална гэж дуугарах юм бэ. Бодлого нь тийм байна шүү дээ. Хэрвээ монгол хэлний хичээлийг танана, Кембрижийн системээр явна гэвэл бид босох хэрэгтэй гэж бодож байна. Монгол хэлтэй, монгол бичигтэй байж гэмээнэ бид монгол хүн гэж хэлүүлнэ. Одоо бид орос бичиг хэрэглэдэг.

Гадаадад хүнтэй уулзаад, нэрийн хуудсаа өгөхөөр “Энэ чинь Орос бичиг байна” гэдэг. Монгол бичгээр бичсэн нэрийн хуудас өгөхөөр эргүүлж, тойруулж хэд хараад, “Ямар сонин юм бэ. Алив дахиад нэгийг өгөөч” гэх жишээний. Монгол бичиг чинь угалз шиг, үнэхээр уран бичиг шүү дээ. Ийм бичгээ бид яаралтай авах хэрэгтэй. Хэрвээ тэнд хэрэглэхээ больвол, бид авч чадахгүй бол энэ бичиг мөхлөө. Монгол хэлний найруулга, сувд мэт үгс алга болно гэсэн үг.  “Алтан товч”, “Эрдэнийн товч” гэх мэт монгол бичгээр бичсэн түүхэн судрууд, эх бичгүүд Үндэсний номын сангийн эртний ховор номын фондод байна. Олон сайхан түүхэн судрууд, номууд бий. Монгол бичиг хэрэглэхээ болиод, мөхвөл тэрийг хэн ч уншиж чадахгүй. Номыг хүнд уншуулах гэж л бичдэг юм байгаа биз дээ. Унших хүнгүй болчихвол тэр чинь ном биш болно биз. Тийм учраас монгол бичгээ даруй авах хэрэгтэй.

Социализмын үед хэвлэгдсэн номуудын 70, 80-аад хувь нь дандаа үзэл суртлын “юм” л байгаа шүү дээ. Монголын романы олонх нь социалист реализмаар бичсэн байдаг. Ихэнх романы гол дүр нь сайхан залуу эр. Бас нэг сайхан хүүхэн гарна. Тэгээд нэг баян Хятад гарах жишээтэй. Баян Хятад нь хүүхнийг нь булаагаад авахаар нь залуу нь уурандаа хувьсгалд нэгддэг. Ийм л загвартай байсан. Сүүлийн үед янз бүрийн урсгалууд орж ирээд, арай өөр бичиж байна. Иймэрхүү зохиолуудыг одоо хэн унших юм бэ. Тиймээс бид хүүхэд, залуучуудыг монгол бичигт сургаж, жинхэнэ түүх, соёл руу нь хандуулах хэрэгтэй. Одоогийн боловсролын тогтолцоо маш буруу явж байгаа. Дэлхийгээс туршлага судална гээд байдаг. Сайн туршлагыг нь судалдаггүй. Япон, Америкт хүүхдийг 6 наснаас нь сургахдаа, монгол хэл, тооны хичээлээр бөмбөгддөггүй. Манай болохоор баахан хичээлээр бөмбөгддөг. Хүүхэд ирээд, оройжин тоогоо бодсоор байгаад л таардаг, амарч ч чадаггүй.  Гэтэл гадаадад хүүхдийг 6 настайгаас нь эхлээд би Япон, Америк, Англи хүн шүү гэдэг сэтгэлгээг нь илүү суулгаж өгдөг.

-Хүн болгодог байх нь?

-Яг тийм.  Гэтэл бид сургаж байгаа нь энэ гээд баахан даалгавраар бөмбөгддөг. Ингэснээр хүүхдүүдийг залхааж, сурах хүсэл эрмэлзлийг нь бууруулж байна. Гэтэл одоо Кембрижийн боловсрол ярьж донгодож байдаг.

-Боловсролын яамныхан, боловсрол хариуцаж байгаа хүмүүс энэ асуудалд дуугардаггүй юм байж. Соёлын яамыг шинээр байгууллаа. Монгол бичгийг боловсрол гэдэг талаас нь биш юм гэхэд соёл гэж харж, Соёлын яам, энэ чиглэлийн хүмүүс дуугарахгүй юм байх даа гэж бодогдоод л байгаа?

-Шинээр байгуулж байгаа яам болохоор эмхлэгдэж амжаагүй л байх шиг байна. Соёлын зүтгэлтнүүд над руу хандах юм, яам чинь байгуулагдаагүй юм уу гээд л. Би тэр яамны хүн биш гээд л хариулаад байж байна. Дээрээсээ даалгавар өгсөн юм шиг байна билээ. Төрийн ажилтан хүн Хятадын асуудлаар дуугарч болохгүй. Өвөр Монгол, монгол бичгийн талаар ч дуугарч болохгүй гэсэн даалгавар өгсөн гэсэн сураг сонссон. Тэр үнэн байна.  Яагаад гэвэл манай эрдэмтэд, түүхийн болон хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэд яагаад дуугарахгүй байна вэ. Дээрээс нь даалгавар өгсөн болохоор айгаад дуугарахгүй байхгүй юу. Манай эрдэмтэд Хятадаас юу олж долооно гэдэг юм. Би тэрэнд гайхаж л байгаа.

-Л.Дашням гуайн ярилцлагыг сонсож байхад 1990-ээд оны үеийнхтэй харьцуулбал, манайд монгол бичгийн хэрэглээ харьцангуй нэмэгдсэн. Дунд ангиас нь хүүхдүүдэд монгол бичиг зааж байгаа. Ядаж л унших хэмжээнд монгол бичгээ мэддэг залуучууд, хүүхдүүд олон болж гэж ярьж байсан. Бид одоо жаахан хичээгээд, магадгүй нэгдүгээр ангиас нь эхлээд монгол бичгээ зэрэгцүүлээд ч болов заагаад явдаг болбол аварч үлдэх боломж байгаа юм биш үү?

-2024 оноос хоёр бичигтэн болох тухай хэн билээ Ерөнхийлөгчийн зарлиг бий биз дээ. 2024 он чинь дөрөвхөн жилийн дараа боллоо. Хүүхэд, залуучуудын дунд монгол бичгээ мэддэг нь олширсон нь үнэн. Хуучнаа бодвол хамаагүй дээрдсэн. Гэхдээ бүх нийтээрээ сурахгүйгээр хоёр бичигтэн болно гэдэг хэцүү.  Тийм учраас хүүхэд төдийгүй томчууд ч гэсэн монгол бичгээ сурах хэрэгтэй. Үнэхээр хоёр бичгээр төрийн ажил явах юм бол монгол бичиггүй бол төрд ажиллаж чадахгүй нь байна шүү дээ. Тэгэхээр сурах л хэрэгтэй. Энэ шийдвэрийг үнэхээр хэрэгжүүлж чадвал бид монгол бичгээ аварна.

1942, 1943 оны үед Орос үсэгт шууд хүчиндээд л оруулчихсан. Монгол бичгийг шууд халаад, шинэ үсэгт оруулсан. Хөдөө орон нутгаар шинэ үсэг тайлах багш гээд нэг хүн явж, багаар орж, цагаан толгой зааж байлаа. Ингэж л шинэ үсэгт шилжсэн. Бид одоо тэр аргыг ашиглаж яагаад болдоггүй юм. Монгол бичиг монгол хүний судсанд, яс, маханд нь байгаа.  Сурч ядаад байх юмгүй. 7 хоногт цагаан толгойгоо цээжилнэ. 14 хоногт уншдаг болно. Харин бичихэд жаахан төвөгтэй байх. 2, 3 сар нухахад сурчихна даа.

-Хэрэглээг нь би болговол хүмүүс сурахаас өөр аргагүй л болох ёстой юм. Ядаж л байгууллагуудын хаягийг монгол бичгээр давхар бичдэг болохоос авахуулаад?

-Ерөөсөө л тийм. Хүмүүс сурахаас өөр аргагүй болоод эхлэвэл сурч л таараа.  Би мөн ч олон жил хаягийг монгол бичгээр бичдэг болгоод өгөөч гэж хашгирч байна. Төр засгийнхан нь тоохгүй юм байна шүү дээ. Бизнесийнхэн хаягаа Латинаар, Англиар л бичдэг болчихсон.  Онгоцны буудлаас хотын төв рүү яваад үзээрэй. Хөдөөнийхөн орж ирээд, өнөөхийг нь уншиж чадахгүй гайхаад л байж байна. Хэрвээ монгол бичгээр биччихсэн байвал хөдөөний хүмүүс “Монгол бичгээ сурахгүй бол болохгүй юм байна. Улаанбаатар чинь хаягаа монгол бичгээр бичдэг болчихож” гээд сурна. Хаяг солиход л нөлөөлөөд эхэлнэ. Харин Англиар биччихсэн байвал англи хэл суръя гэж бодох малчин огт байхгүй. Хамгийн гол нь сэтгэл, зүрх л хэрэгтэй байна. Сэтгэл, зүрхээ ийш чиглүүлчихвэл болох гээд бэйна даа.

Хэлний дархлаа 13 нас хүрч тогтдог, тиймдээ ч гадаадынхан энэ насанд хүртэл өөр улсын хэл заадаггүй юм

 -Тантай нэгэнт уулзсаных хэлний дархлаатай холбоотой хэдэн асуулт асуумаар байна. Саяхан Н.Алтанхуяг гишүүн хүүхдэд 12, 13 нас хүртэл нь гадаад хэл заамааргүй байгаа юм. Бүр хуульд заалт оруулж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хувийн сургуулиудад гадаад хэлийг 6, 7-хон наснаас нь заагаад байна. Монгол хэлээ ч гүйцэд сураагүй байхад гадаад хэл заагаад, хэлний дархлааг нь үгүй хийж байна гэдэг асуудал тавьсан. Гэтэл үүнийг дэмжиж байгаагаасаа илүүтэй эсэргүүцэж буй хүмүүс нь их байна. Эна талаар та нэгийг хэлэх байх?

-Би Н.Алтанхуяг гишүүн тэгж ярьсныг хараахан сонсож амжаагүй явна. Гэхдээ яг тийм санал дэвшүүлж байгаа бол маш зөв. Би түрүүнд хэлсэн дээ, монгол хүн гэдгийг л бий болгож байж сая гадаад хэл заах ёстой юм. Гадаадынхан ч гэсэн нэгдүгээр ангиас нь өөр орны хэл заадаггүй. Ёстой 13 нас хүрэхээр нь зааж эхэлдэг.  Хэрвээ багаас нь гадных хэл заачихаар монгол хүн гэдгээ мэдрэх чадвар нь алдагдаад, гадаадын соёл руу хандаж эхэлдэг. Монгол биш болно гэж хэлэхэд ч буруудахгүй. Тиймээс Н.Алтанхуяг гишүүний хэлснийг бүгд дэмжих ёстой.

-Хэлний дархлаа 13 нас хүрч байж тогтдог гэдгийг эрдэмтэд тогтоочихсон биз дээ?

-Тэгдэг, 13 нас хүрч тогтдог юм. Тиймдээ ч тэр гадаадынхан хүүхдүүддээ 13 нас хүртэл нь өөр орны хэл заахыг эрхэмлэдэггүй. Би түрүүнд хэлсэн дээ, бид гадаадаас хуулахдаа дандаа бурууг нь авдаг гэж. Зөвийг нь хуулмаар байна. Би үүнийг телевиз, радиогоор 10, 20 жил ярилаа. Миний хэлж байгааг хаданд хашгирсан юм шиг хэн ч тоодоггүй. Хэлсэн үг маань усанд шидсэн чулуу шиг л алга болдог юм. Гэхдээ яахав, ярьж байхад нэг ч болов хүнд хүрэх байлгүй. Бид Монгол л гэж цээжээ балбадаг болчих юмсан.  Хэт үндсэрхэг үзэл гаргаад, бусад улсыг харилхаад бай гэсэн үг биш. Даяаршил гээд яриад байна. Тэгвэл даяаршил дотор бид Монголоо яаж авч үлдэхээ бодох ёстой юм.  Гэтэл бид Монгол гэдэг нэрээ гээчих гээд байна. Үүнд би санаа зовоод байгаа юм.  Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн боловсролын хөтөлбөрийг Кембрижийн программаар явуулна гэж ярихаар одоо яах юм бэ. Ийм л хүмүүсийг бид сонгочихсон байна.

-Монгол хэцэн дээр монгол боловсролыг тохож, хатаах ёстой. Тэгж байж жинхэнэ утгаараа монгол боловсрол болно. Харин Кембриж гэдэг хэц татчихаад, монгол боловсролыг түүн дээр тохно гэвэл тохиромжгүй гэж эрдэм номтой хүмүүс яриад байна л даа?

-Зарим хүмүүс монгол сэтгэлгээ гэж тусдаа байхгүй, бүгд адилхан сэтгэдэг гэж маргаж магадгүй. Нүүдэлчдийн сэтгэлгээ гэдэг арай өөр шүү. Суурин соёл иргэншлийн хүмүүсийг бодвол арай уужуу, талбиун сэтгэдэг юм шүү, бид. Гадаадынхан биднийг ойлгох уу, үгүй юу гэдэг нь манайханд огт хамаа байхгүй.  Өөрсдийнхөөрөө л замнах ёстой. Нүүдлийн соёл иргэншлийг хэзээ ч гээж болохгүй. Тэгж байж энэ дэлхий дээр бусдаас ялгарна биз дээ. Бид монгол хүн гэж хэлүүлнэ. Үүнийг л бид маш сайн ойлгоод авах хэрэгтэй.

Дүрэм ярьж маргалдаад яахав, журамласан толио л дагаж мөрд

 -Манай улс Орос бичиг ашиглаж байгаа ч гэсэн монгол хэлний дүрэм гэж байна. Ц.Дамдинсүрэн гуайн зохиож өгсөн дүрмийг хэрэглээд, бусдаас тодорхой хэмжээнд ялгараад явж байгаа. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд бичиг, үсгийн дүрмээр хэтэрхий их тоглох боллоо. Энэ нь бидэнд байгаа хэлний дархлаанд тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байна уу гэж бодогддог?

-Да багшийн дүрэм энэ тэрээс би эрс өөр бодолтой байдаг. Сая Төрийн хэлний зөвлөлөөс том журмалсан толь бичиг гаргасан. Түүнийгээ л ядахдаа баримаар байна. Тэгэхгүй бол танай сайт нэг янзаар, нөгөө сайт нь бас өөр бичдэг. Бүр би нэг өөрөөр бичдэг болчихоод байна. Угтаа нэг мөрд оруулахын тулд журамласан толь гаргасан. Одоо түүнийг баримтлаад л явах хэрэгтэй. Хожим нь монгол бичиг рүү орвол дүрмээ бариад л биччихнэ. 

-Та тэгэхээр Ц.Дамдинсүрэн гуайн дүрэмд тодорхой хэмжээнд өөрчлөлт оруулж, шинэчлэгдэж байх ёстой гэж боддог гэсэн үг үү?

-Хэрвээ бид Орос үсгээ хэрэглээд л явна гэвэл эшиг гээхгүй байх ёстой юм. Үгийн үндсийг гээхгүй байх хэрэгтэй. Да багшийн дүрмээр бичихээр нэг эгшиг ар тийшээ орчихдог. Ард нь байсан эгшиг урагшаа орно. Эсвэл гээгдээд алга болчихдог.  Гээгдэх, шилжих эгшгийн болон Ж, Ч, Ш-ийн дүрэм гээд маш олон дүрэмтэй.  Манай жич хүү хоёрдугаар ангидаа монгол хэлний дүрэм үзсэн. Огт ойлгохгүй байгаа юм. Яагаад үсэг нь алга болчихож байгаа юм бэ гэж надаас асууж байх жишээтэй.  Үгийн үндсийг эвдэхгүйгээр бичээд сурчихвал болно. Академич Д.Төмөртогоо гэхэд эгшиг гээхгүй бичдэг, хүний үгэнд ч ордоггүй. Бүх ном зохиолоо ч тэгж хэвлүүлдэг, хүмүүс уншаад ойлгоод л байна.

-Сүүлийн хэдэн жил маш их маргаан гарлаа. Нэг болохоор журамлалаа л гэнэ, тэгснээ болилоо гэдэг. Хэдэн хэлний эрдэмтдийн бизнес боллоо гэсэн шүүмжлэл ч дагуулдаг. Одоо ч тийм л байна?

-Харин тэгээд л журамласан толио л бариад явах хэрэгтэй. Журамласан толийг бөөнөөрөө нэгдэж сууж байгаад л батлаа байлгүй дээ. Одоохондоо ингэж бич гээд төр засгаас батлаад өгчихсөн байхад бид баримтлах л ёстой. Манай хэл, бичгийн эрдэмтдийн маргаанаар явбал миний насанд лав дуусахгүй. Хойд насанд ч дуусахгүй байж мэднэ. Тэдэнд өөр өөрсдийн амбиц байгаа. Би маргалддаг эрдэмтэд бүгд цуглачихсан байхад нь хэлж байсан юм. Та нар бүгдээрээ нийлж сууж байгаад, үсгийн дүрмээ янзалчихаач гэж. Аль ч тал нь дуугараагүй. Тэгэхээр өөр өөрсдийнхөөрөө л явах сонирхолтой байна гэсэн үг биз дээ.